####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00085
Uniform title: tattvacintāmaṇi chapters 01 thru 05
Author : pūrṇānanda
Commentator : bhuvanmohan ṣaṃkhyatirtha

Description: 
Critically edited from original manuscripts with original commentary by bhuvanmohan saṃkhyatirtha and with notes by Chintamani Bhattacharya


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 1:      December 11, 2007


Publisher : 
Publication year : 1936
Publication city : Calcutta
Publication country : India
####################################################



श्रीतत्त्वचिन्तामणिः

प्रथमः प्रकाशः

(मङ्गलाचरणम्, ब्रह्मस्वरूपम्, तत्त्वज्ञानप्रतिबन्धकारणानि शब्दब्रह्मस्वरूपम्, 
तत्त्वज्ञानस्वरूपञ्च)

(मङ्गलाचरणम्)

ओं नमः परमदेवतायै | ओं नमः परायै |

दशशतदलपद्मप्रोल्लसत्पूर्णचन्द्रे 
हिमरुचिरुचिराङ्गो हंसपीठान्तरस्थः |
अभयवरकराब्जो योगपूर्णो द्विनेत्रः 
कुलकमलविलासी पातु मां देवदेवः || १ ||

----------------------------------------------
      
      १| अथ तत्रभवान् पूर्णानन्दपरमहंसः श्रीविद्योपासनारहस्यप्रतिपादकं 
श्रीतत्त्वचिन्तामणिं चिन्तामणिमिव साधकानां प्रणिनीषुर्ग्रन्थसमाप्तिप्रतिबन्धकी- 
भूताशेषविघ्ननिवारणाय मङ्गलमाचरति | तत्र च �

सच्चिदानन्दविभवात् सकलात् परमेश्वरात् |
आसीच्छक्तिस्ततो नादो नादाद् बिन्दुसमुद्भवः || (१|७)

इत्यादिशारदातिलकप्रथमपटलवचनेन,

शिवशक्तिसमायोगादव्यक्तात् परमेश्वरात् |
आद्या भगवती देवी सैव त्रिपुरसुन्दरी |
आसीच्छक्तिस्ततो नादो नादाद् बिन्दुसमुद्भवः ||

इति षट्चक्रटीकाधृतपाञ्चरात्रवचनेन च ग्रन्थप्रतिपाद्यायास्त्रिपुरसुन्दरीशक्तेर्बीजरूपतया 
निरूपितं श्रीगुरुस्वरूपं परमशिवमादौ प्रार्थयते � दशेति |

      दशशतदलं सहस्रारं यत् पद्मं शिरसि स्थितं तस्मिन् प्रोल्लसन् देदीप्यमानः 
स्फुरज्ज्योत्स्नाजाल इत्यर्थः, यः पूर्णचन्द्रः तस्मिन् स्थित इत्यर्थः | तथाहंसपीठान्तरस्थः 
हंस-वर्णद्वयरूपपीठाभ्यन्तरवर्त्ती | तदुक्तं महाकालीतन्त्रे प्रथमपटले �

सहस्रारान्तरे शून्ये दिव्यतोरणशोभिते |
चन्द्रमण्डलमध्ये तु हंसवर्णद्वयोपरि |
शुद्धस्फटिकसङ्काशं शुद्धक्षौमविराजितम् || इति |

      अत्र सहस्रारकमलकर्णिकान्तरालस्थ स ह ख फ्रें ह स क्ष म ल व र युम् इति 
गुरुमन्त्रात्मक-द्वादशवर्णविशिष्ट-द्वादशदलपद्मे परमशिवस्य स्थितिरिति मतान्तरम् | तदुक्तं 
पादुकापञ्चकटीकायाम् �


शिरःपद्मे सहस्रारे शुक्लवर्णे त्वधोमुखे |
तरुणारुणकिञ्जल्के सर्ववर्णविभूषिते |
कर्णिकान्तःपुटे तत्र द्वादशार्णसरोरुहे || इति |

तथा सहस्रारं प्रकृत्यैव �

कर्णिकान्तःपुटे तत्र द्वादशार्णसरोरुहे |
तेजोमये कर्णिकान्तश्चन्द्रमण्डलमध्यगे ||
अकथादित्रिरेखीये ह ल क्ष त्रयभूषिते |
हंसपीठे मन्त्रमये स्वगुरुं शिवरूपिणम् || इति |

पादुकापञ्चकस्तोत्रेऽपि �

ब्रह्मरन्ध्रसरसीरुहोदरे नित्यलग्नमवदातमद्भुतम् |
कुण्डलीविवरकाण्डमण्डितं द्वादशार्णसरसीरुहं भजे ||

इत्यादिभिस्तद् विशेषेण प्रतिपादितम् | नैतत् पूर्णानन्दसम्मतमिति षष्ठप्रकाशे षट्चक्रविवरणे 
व्यक्तीकरिष्यामः |

	एतेन सहस्रारशिरःपद्मकर्णिकान्तरालस्थचन्द्रमण्डलाभ्यन्तरीण-हंसपीठे 
परमशिवस्य स्थितिरुक्तेति सुव्यक्तम् | हंसस्य पीठत्वञ्च �

हंसपीठे मन्त्रमये स्वगुरुं शिवरूपिणम् |
अमुकानन्दनाथान्तं स्मरेत्तन्नामपूर्वकम् ||

इति प्रपञ्चसारवचनेनोपपादितमेव | अथ कोऽयं हंसो नाम ? उच्यते �

हंकारो बिन्दुरित्युक्तो विसर्गः स इति स्मृतः |
बिन्दुः पुरुष इत्युक्तो विसर्गः प्रकृतिः स्मृतः |
पुंप्रकृत्यात्मको हंसस्तदात्मकमिदं जगत् ||

इति प्रपञ्चसारवचनेन हं इति पदेन पुरुषः, सः इति पदेन च प्रकृतिर्लभ्यते, ततश्च हंस इति 
पदेन पुंप्रकृत्यात्मकोऽन्तरात्मेत्यवगम्यते |

      सहस्रदलमध्यस्थमन्तरात्मानमुत्तमम् |

इत्यादिकङ्कालमालिनीतन्त्रवचनेन पुंप्रकृत्यात्मकान्तरात्मनोऽन्तः परमशिवस्य स्थितिरभिहिता | 
ततश्च हंसोऽन्तरात्मा स एव पीठः तस्यान्तः अभ्यन्तरे तिष्ठतीति हंसपीठान्तरस्थो 
देवदेव इत्यस्य विशेषणम् |

	हिमरुचिरुचिराङ्ग इति � हिमरुचिश्चन्द्रः तद्वद् रुचिरमङ्गं यस्य सः | महानिर्वाणतन्त्रे 
प्रथमपटले �

सदासिवं सदानन्दं करुणामृतसागरम् |
कर्पूरकुन्दधवलं शुद्धसत्त्वमयं विभुम् || (१|६)

इत्यादिना तस्य शुभ्रवर्णतायाः प्रतिपादनात् | तस्यैव च श्रीगुरुस्वरूपत्वसूचनाय 
अभयवरकराब्जः, योगपूर्णः, द्विनेत्र इति विशेषणत्रयम् | तथाहि �

गन्धानुलेपनं शान्तं वराभयकराम्बुजम् |
स्ववामस्थितया शक्त्या धृतचारुकलेवरम् |
पूर्णानन्तरसोल्लासं लोचनद्वयपङ्कजम् ||

इति पूजाक्रमेऽभिहितेन �

      प्रातः शिरसि शुक्लाब्जे द्विनेत्रं द्विभुजं गुरुम् |

इति प्रातःकृत्योक्तेन च ध्यानेन तस्य वराभयकरत्वं योगपूर्णत्वं द्विनेत्रत्वञ्च प्रतिपादितानि 
| तत एव कुलार्णवे त्रयोदशोल्लासे �

यः शिवः सर्वगः सूक्ष्मश्चोन्मना निष्कलोऽव्ययः |
व्योमाकारो ह्यजोऽनन्तः स कथं पूज्यते प्रिये || (१३|५१)

इति प्रश्नमुद्भाव्य तत्रैव �

अत एव शिवः साक्षाद् गुरुरूपं समाश्रितः |
भक्त्या संपूजितो देवि भुक्तिं मुक्तिं प्रयच्छति ||

शिवोऽहं नाकृतिर्देवि नरदृग्गोचरो न हि |
तस्माच्छ्रीगुरुरूपेण शिष्यान् रक्षति धार्मिकान् ||
मनुष्यचर्मणा नद्धः साक्षात् परशिवः स्वयम् |
सच्छिष्यानुग्रहार्थाय गूढं पर्यटति क्षितौ || (१३|१३-५२-५४)

इत्यादिना परमशिव एव सच्छिष्याणां त्राणार्थं श्रीगुरुरूपमास्थाय धरायां गूढं 
विहरतीति प्रतिपाद्य, तत्रैव � 

सदाशिवस्य देवस्य श्रीगुरोरपि पार्वति |
उभयोरन्तरं नास्ति यः करोति स पातकी || (१३|६१)

इत्यादिना परमशिवस्यैव श्रीगुरुत्वमुपदिष्टम् | अस्यैवार्थस्य प्रतिपादनाय 
श्रीमत्पूर्णानन्दपरमहंसेन अभयवरकराब्ज इत्यादि विशेषणत्रयमुपात्तमिति निष्कर्षः |

      कुलकमलविलासीति | कुलशब्दार्थमाह महानिर्वाणतन्त्रे सप्तमोल्लासे �

जीवः प्रकृतितत्वञ्च दिक्कालाकाशमेव च |
क्षित्यप्तेजोवायवश्च कुलमित्यभिधीयते || इति (७|९७) 

ततः कुलाचारमप्याह तत्रैव �

ब्रह्मबुद्ध्या निर्विकल्पमेतेष्वाचरणञ्च यत् |
कुलाचारः स एवाद्ये धर्मकामार्थमोक्षदः || इति (७|९८)

ततश्च वचनाभ्यामाभ्यां जीवादिवायवन्तेषु पदार्थेषु जीवत्व-प्रकृतित्व-दिक्त्वादि-
प्रकारकज्ञानपरिहारपुरःसर-ब्रह्मत्वप्रकारकज्ञानसहकृताचारविशेष एव कुलाचारः, स च 
धर्मार्थकाममोक्षरुपं पुरुषार्थचतुष्टयं निर्वर्तयतीत्युक्तं भवति | ततश्च � कुलं जीवादि 
वायवन्ततत्वजातमेव कमलं तत्र विलसति स्वभावेन परमार्थसत्तया क्रीडतीति 
कुलकमलविलासीत्यस्यार्थः | एतेनास्य पुरुषार्थचतुष्टयसाधकत्वं वर्तत इति ततः प्रार्थना 
समुचितैवेति सूचितम् |

	अत्र कुले कमलत्वारोपेण यथा सूर्यः स्वप्रभासम्पर्केण कमलानां 
विकाशस्वरूपतामुद्भावयति, तथा परमेश्वरोऽपि कुलशब्दप्रतिपाद्येषु जीवादिवायवन्तेषु 
ब्रह्मबुद्धिमुत्पादयतीति सूचितम् | अत एव �

नराकृतिपरब्रह्मरूपायाज्ञानहारिणे |
कुलधर्मप्रकाशाय तस्मै श्रीगुरवे नमः || (५|३२)

इति महानिर्वाणपञ्चमोल्लासवचनेन कुलाचारप्रकाशकत्वमभिहितम् | अथवा कुलपथस्थानि 
कमलानि कुलकमलानि तेषु विलसतीति कुलकमलविलासी | तदुक्तं षट्चक्रविवृतौ विश्वनाथेन �

      तत्रैतद्दक्षिणं षट्कमाज्ञापूर्वं कुलोद्भवम् | इति |

      ननु नमस्योऽयमीश्वरः सकलो वा निष्कलो वेत्याशङ्कायामाह � देवदेव इति |


अज्ञानां ज्ञाननेत्रं निविडनव जवारागसन्तानहासि
ज्योत्स्नाजालैर्नखानां कुलकमल � वनीकान्तकान्तिप्रकाशम् |
गङ्गाकाश्यादितीर्थो-ल्लसदमल-महापुण्य � पुञ्जप्रवाहं
वन्दे दीक्षागुरूणां चरणसरसिजद्वन्द्वमानन्दकन्दम् || २ ||

----------------------------------------------

दीव्यन्ति मायामाश्रित्य प्रपञ्चरूपेण क्रीडन्ति इति देवा हरिहरब्रह्मादयः, तेषां देवः 
स्वरूपशक्त्या प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपक्रियासम्पादकः परमशिव इत्यर्थः | तदुक्तं शारदायां 
प्रथमपटले �

निर्गुणः सगुणश्चेति शिवो ज्ञेयः सनातनः |
निर्गुणः प्रकृतेरन्यः सगुणः सकलः स्मृतः || इति | (१|६)

      २| पूर्वश्लोकेन सहस्रारविलासिनः परशिवस्यैव गुरुत्वमुपपाद्य दीक्षागुरोस्तदभेदेन 
तं नमस्कुरुते � अज्ञानामित्यादि | ज्ञाननेत्रमित्यादिद्वितीयान्तपदानि चरणसरसिजद्वन्द्वमित्यस्य 
विशेषणानि | अज्ञानां सच्चिदानन्दस्वरूपब्रह्मज्ञानरहितानां ज्ञाननेत्रम् | यथा लोको 
नेत्रेण सर्वानपि लौकिकान् पदार्थानवलोकयति, तथा साधकोऽपि 
श्रीगुरुचरणद्वन्द्वप्रसादपरम्परालब्धदीक्षाप्रभावेणैव ब्रह्मदर्शी भवति | अत एव �

अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया |
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ||

इत्यनेन गुरोरेव ज्ञानचक्षुरुन्मीलकत्वमुक्तम् | रुद्रयामलोत्तरखण्डे प्रथमपटलेऽभिहितेन �

गुरोः प्रसादमात्रेण शक्तितोषो महान् भवेत् |
शक्तिसन्तोषमात्रेण मोक्षमाप्नोति साधकः || (१|२२४)
गुरुमूलं जगत् सर्वं गुरुमूलं परन्तपः |
गुरोः प्रसादमात्रेण मोक्षमाप्नोति सद्वशी || (१|२२५)

इत्यादिवचनेनापि श्रीगुरुप्रसादस्यैव मोक्षदातृत्वमुक्तम् |

	निविडनवजवारागसन्तानहासि � निविडः सान्द्रो यो नवजवारागः 
सद्यःप्रस्फुटितजवाकुसुमरक्तिमा तस्य सन्तानो विस्तारस्तद्वद् हासः प्रकाशः अस्यास्तीति, सद्यो 
विकसितजवाकुसुमारुणमित्यर्थः | तथा नखानां ज्योत्स्नाजालैः प्रभापटलैः 
कुलकमलवनीकान्तकान्तिप्रकाशम् | कुलशब्दार्थः प्रथमश्लोके प्रदर्शितः | कुलं जीवादितत्त्व �

अज्ञानौघमहान्धकारपटलध्वंसप्रचण्डद्युति-
र्ब्रह्मानन्दपरम्परैकनिलयः पूर्णेन्दुकोटिप्रभः |
पाणिभ्यामभयं वरञ्च जगतामुच्चैस्तरामादिशन् 
मूर्ध्नि श्वेतसरोरुहासनसमासीनः शिवः पातु नः || ३ ||

------------------------------------------------------------------

जातमेव कमलवनी तत्र कान्ता कमनीया या कान्तिर्ब्रह्मस्फूर्तिरूपा तां प्रकाशयतीति 
तथाभूतम् | चरणनखमयुखमालया जीवादिवायवन्तकुलपदार्थेषु स्थितां 
वृत्तिज्ञानागोचरीभूतां ब्रह्मसत्तां श्रीगुरुरेव प्रकाशयति | तदुक्तं महानिर्वाणतन्त्रे 
सप्तमोल्लासे �

सद्गुरोः सेवया प्राप्य विद्यामेनां परात् पराम् |
कुलाचाररता भूत्वा पञ्चतत्वैः कुलेश्वरीम् || इत्यादि | (७|१०१)

	गङ्गेत्यादि | गङ्गाकाश्यादितीर्थेषु उल्लसन् यः पुण्यपुञ्जस्तत्सदृशं पुण्यपुञ्जं 
प्रवाहयतीति, तथाभूतम् | गङ्गादितीर्थेषु स्नानादिना यादृशः पुण्यराशिरुत्पद्यते, 
श्रीगुरुचरणवन्दनादिनापि तादृश एवेत्यर्थः | तदुक्तं प्राणतोषणीधृतगुरुतन्त्रे �

गङ्गाद्याः सरितः सर्वा गन्धर्वाः सर्पजातयः |
स्थावरा जङ्गमाश्चान्ये पर्वताः सार्वभौतिकाः |
एते चान्ये च तिष्ठन्ति नित्यं गुरुकलेवरे || इति |

तथा विश्वसारतन्त्रीयगुरुगीतायाम् �

      काशीक्षेत्रं निवासोऽस्य जाह्नवी चरणोदकम् | इति |

विशेषस्तु कुलार्णवे द्वादशोल्लासे �

कोटिमन्त्रजपाद्देवि कोटितीर्थावगाहनात् |
कोटिदेवार्चनाद्देवि परा श्रीपादुकास्मृतिः || (१२|५)

इत्यादिभिरभिहितः | आनन्दकन्दम्, - आनन्दं ब्रह्मणो रूपम् इति श्रुतेरानन्दस्य परब्रह्मणः 
कन्दं तत्वज्ञानमूलभूतमित्यर्थः | तदुक्तं कुलार्णवे द्वादशोलासे �

      मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं मोक्षमूलं गुरोः कृपा | इति | 
      (१२|१३)

तथा � गुरोः प्रसादमूलोऽयं परतत्वमहाक्रमः | इति च | (१२|१७)

दीक्षागुरूणां चरणसरसिजद्वन्द्वं वन्दे इत्यर्थः |

      ३| पूर्वश्लोकेन दीक्षागुरुं प्रणम्य तदीयकरुणालब्धोपासनक्रमाणामेव 
साधकानां

ब्रह्मोपासनसम्भवात् तत्रापि दुर्बलाधिकारिणां दशशतदलपद्मप्रोल्लसत्पूर्णचन्द्र इत्यादि-
प्रथमश्लोकप्रतिपादितस्य परमशिवस्योपासनायाः सर्वथा दुःसाध्यत्वात् 
सविशेषब्रह्मोपासनमभिदधानः �

आदौ शिवं पूजयित्वा शक्तिपूजा ततः परम् |
यत्किञ्चिदुपचारं हि तस्यः किञ्चिन्निवेदयेत् || (५|४०)
अन्यथा मुत्रवत् सर्वं गङ्गातोयं भवेद् यदि |
तथा- अन्यदेवं पूजयित्वा शिवं पश्चाद् यजेद् यदि |
      तस्य पूजाफलञ्चैव भुज्यते यक्षराक्षसैः || (५|४५)

इत्यादितोडलतन्त्रपञ्चमोल्लासवचनेन शिवोपासनाया एव प्रथमकर्तव्यत्वश्रवणाच्छिवमेवादौ 
प्रसादयति-अज्ञानेति | अज्ञानौघ एव महान्धकारपटलः निर्विशेषब्रह्मस्वरूपाच्छादकत्वाद् 
गाढान्धकारराशिस्वरूपः, तस्य ध्वंसे विनाशे प्रचण्डद्युतिः मार्तण्डस्वरूपः | यथा 
सूर्यो गाढान्धकारनिकरं दूरीकृत्य लौकिकं तत्त्वजातं जनानां ज्ञानगोचरतां नयति, 
तथा शिवोऽप्यविद्यावरणमपाकृत्य ब्रह्मस्वरूपतामात्मनः साधकानां पुरतः 
प्रकाशयतीत्यर्थः | ब्रह्मानन्दपरम्परैकनिलयः निरवच्छिन्नब्रहानन्दस्य आश्रयस्वरूपः | 
अत एव गन्धर्वतन्त्रे प्रथमपटले �

स्मितपूर्वो महादेवः पूर्णानन्दमयो विभुः |

इत्यनेन शिवस्य पूर्णानन्दस्वरूपत्वमुपपादितम् | पूर्णेन्दुकोटिप्रभः � 
कोटिपूर्णचन्द्रप्रभासदृशप्रभाविशिष्टः | पाणिभ्यां जगताम् अभयं वरञ्च उच्चैस्तराम् 
आदिशन् प्रचुरतरं हितं विदधान इत्यर्थः | मूर्ध्नि श्वेतसरोरुहासनसमासीनः � 
शिरःस्थसहस्रारकमलासनस्थित इत्यर्थः | सकलशिवस्यापिसहस्रारमेव स्थानम् | तदुक्तं 
षट्चक्रटीकाधृतगन्धर्वमालिकातन्त्रे �

सहस्रारं शिवपुरं रम्यं दुःखविवर्जितम् | इति 

	अत्रेदं रहस्यम्, - आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः 
इत्यादिश्रुत्या �

भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः |
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे || (९|२४)
परे ब्रह्मणि विज्ञाते समस्तैर्नियमैरलम् |
तालवृन्तेन किं कार्यं लब्धे मलयमारुते || (९|२८)

इत्यादिकुलार्णव-नवमोल्लासवचनेन,

निराकारं समासाद्य निरञ्जनपदं लभेत् |
निराकारेण देवेशि कृतकृत्यश्च साधकः ||

इति कुब्जिकातन्त्रनवमपटलवचनेन,

यल्लाभान्नापरो लाभो यत्सुखान्नापरं सुखम् |
यज्ज्ञानान्नापरं ज्ञानं तद् ब्रह्मेत्यवधारय ||
यद्दृश्यान्नापरं दृश्यं यद्दृष्ट्वा न पुनर्भवः |
तिर्यगूर्द्धमधःपूर्णं सच्चिदानन्दमव्ययम् |
अनन्तं नित्यमेकं यत्तद् ब्रह्मेत्यवधारय ||

इति गन्धर्वतन्त्रप्रथमपटलवचनेन च परब्रह्मज्ञानं तत एव साधकानां 
कृतकृत्यत्वञ्चाभिहितम्, परं दुर्बलाधिकारिणां जीवानां सर्वथा तदसम्भवात् 
सगुणब्रह्मोपासनतः क्रमेण निर्गुणब्रह्मावाप्तिर्भवति | अत एव कुलार्णवे त्रयोदशोल्लासे �

यः शिवः सर्वगः सूक्ष्मऽऽचोन्मना निष्कलोऽव्ययः |
व्योमाकारो ह्यजोऽनन्तः स कथं पूज्यते प्रिये || ५१ ||

इति शिवस्य प्रश्न उपपद्यते | अत्र साधु मीमांसितं वेदान्तपरिभाषायाम् �

निर्विशेषं परं ब्रह्म साक्षात्कर्तुमनीश्वराः |
ये मन्दास्तेऽनुकम्प्यन्ते सविशेषनिरूपणैः ||
वशीकृते मनस्येषां सगुणब्रह्मशीलनात् |
तदेवाविर्भवेत् साक्षादपेतोपाधिकल्पनम् || इति |

अस्यैवार्थस्य प्रतिपादनाय कुब्जिकातन्त्रे नवमपटले �

साकारेण महेशानि निराकारञ्च भावयेत् |
साकारेण विना देवि निराकारं न पश्यति || इति |

हरतत्वदीधितिधृतागस्त्यसंहितायामपि �

सर्वेश्वरः सर्वमयः सर्वभूतहिते रतः |
सर्वेषामुपकाराय साकारोऽभून्निराकृतिः ||

इत्यभिहितम् | तदेतत्पूर्वपूर्ववचनसंवादेन परमशिवः स्थूलाधिकारिणां 
स्वरूपग्रहणेऽसमर्थानां परमपुरुषार्थसम्पत्तये शिवशक्त्यादितत्तद्रूपेणाविर्भूय 
ध्यानादिगम्यतामाश्रयन् साधकाननुगृह्णातीति सर्वमवदातम् |

यस्याम्भोधरकान्तिसुन्दरतरे वक्षःस्थले निर्मले 
भास्वत्कौस्तुभनामकेन मिलिता संशुद्धमुक्तावली |
कालिन्दीसलिलैकपङ्कजलसद्गङ्गाम्बुधारोपमां
शोभामातनुते स मे वितनुतां दामोदरो मङ्गलम् || ४ ||

भक्त्याऽनम्रविरिञ्चिमौलिविलसन्मन्दारमालावली-
निर्यातैर्मकरन्दबिन्दुविसरैः स्नाताङ्घ्रिपीठान्तिका |
ध्यानैरेव निषेविता गुरुतरैरिन्द्रादिवृन्दारकैः 
शम्भोरम्बुजलोचना भगवती देवी शिवायास्तु नः || ५ ||

---------------------------------------------------------------
	४| पूर्वश्लोकेन शिवं प्रसाद्य विष्णुरूपेणाविर्भूतं परमशिवं प्रसादयति � यस्येति 
| अम्भोधरकान्तिसुन्दरतरे-अत्राम्भोधरपदेन मेघस्यातिशयकृष्णवर्णत्वं सूचितम्, जलापगमे 
मेघस्य शुभ्रत्वान्न तेन सह दामोदरस्योपमा सम्भवति | जलमयमेघस्य या कान्तिस्ततोऽपि 
मनोज्ञतरकान्तिशालिनि यस्य दामोदरस्य निर्मले वक्षःस्थले विलसन्ती संशुद्धमुक्तावली 
संशुद्धा मालिन्यादिदोषशून्या स्वच्छा इत्यर्थः | मुक्तावली मुक्तामाला 
भास्वत्कौस्तुभनामकेन भास्वत् दीप्तिमत् यत् कौस्तुभं तन्नामकरत्नं तेन मिलिता सङ्गता 
सती, कालिन्दीसलिलैकपङ्कजलसद्गङ्गाम्बुधारोपमाम् � कालिन्द्याः यमुनायाः सलिले उत्फुल्लमिति 
शेषः, यदेकं पङ्कजं तत्र लसन्ती शोभमाना या गङ्गाम्बुधारा तया उपमा 
सादृश्यं यस्याः तथाभूतां शोभामातनुते, स दामोदरो मङ्गलं वितनुताम् | अत्र 
दामोदरस्य कृष्णवर्णत्वाद् यमुनाजलसादृश्यम्, कौस्तुभरत्नस्य शुभ्रत्वात् पङ्कजसादृश्यम्, 
मुक्तावल्याः शुभ्रत्वाल्लम्बमानत्वाच्च गङ्गाम्बुधारासादृश्यमित्यवधेयम् | तथाच-यः 
परमार्थतो नीरूपोऽपि साधकजनगणानुग्रहार्थमीदृशं किञ्चन कमनीयं रूपं धत्ते, 
यश्चापरिच्छिन्नोऽपि मातुरभीप्सितपूरणार्थमतिदुःसहं दामबन्धनमप्यङ्गीचकार, 
साधकजनमनोविनोदनसमुल्लसत्करुणः स भगवान् प्रार्थनया प्रसादितो नूनं मङ्गलं 
विदध्यादित्यभिप्रायेण वितनुतां दामोदरो मङ्गलमित्युक्तम् |

	५| एवं भगवन्तं शिवं दामोदरञ्च प्रसाद्य ग्रन्थप्रतिपाद्यां परमशिवस्य 
स्वरूपशक्तिरूपाम् अरूपामपि साधकजनेष्वनुग्रहबुद्ध्या रूपधारिणीं श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीं 
प्रसादयति � भक्त्याऽन्म्रेति | भक्त्या श्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्यां जगदम्बिकायामनुरागविशेषेण 
आनम्रो यो 

विरिञ्चिर्ब्रह्मा तस्य मौलौ विलसन्ती या मन्दारमालावली तस्या निर्यातैर्निष्ठ्यूतैः 
मकरन्दबिन्दूनां विसरैः समूहैः स्नातम् अङ्घ्रिपीठान्तिकं पादपीठसमीपं यस्याः सा 
| तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे एकादशपटले �

ब्रह्मविष्णुशिरोरत्ननिघृष्टचरणाम्बुजाम् | इति |

अनेनास्या ब्रह्मादिभिराराध्यत्वमभिहितम् | इन्द्रादीनान्त्वस्याः साधनप्रकारो नैतादृश 
इत्याह � गुरुतरैः आधिपत्यरूपगुरुत्वविशिष्टैः इन्द्रादिवृन्दारकैस्तु 
ध्यानैस्तत्स्वरूपचिन्तनैरेवोपासिता | स्वर्गाद्यधीश्वरा इन्द्रादिलोकपाला अपि यस्याः 
स्वरूपमवलोकयितुमप्रभविष्णवो यत्स्वरूपावलोकनलालसया ध्यानयोगमाश्रित्य यां सेवन्ते 
सा अम्बुजलोचना भगवती षडैश्वर्यशालिनी शम्भोः परमशिवस्य देवी प्रकाशस्वरूपा 
श्रीमत्त्रिपुरसुन्दरी नः अस्माकं साधकानां शिवायास्तु |

	अत्रेदं रहस्यम् � शम्भोर्देवीत्यनेन परशक्त्याः सृष्ट्यादिकर्तृत्वं तस्य च 
शम्भुसम्बन्धनिर्बाह्यत्वमिति सूच्यते | अत एव कामकलाविलासे �

	स्फुटशिवशक्तिसमागमबीजाङ्कुररूपिणी परा शक्तिः इत्युक्तम् | तट्टीकायामप्यन्यत्र �

न शिवेन विना देवी न देव्या च विना शिवः |
उभयोरन्तरं नास्ति चन्द्रचन्द्रिकयोरिव ||

इत्यभिहितम् | तन्त्रनये प्रकाशसत्ता विमर्शसत्ता चेति द्विविधा सत्ताङ्गीकृता | तत्र स � 
परशक्तिकपरब्रह्मसत्ता प्रकाशसत्ता, शिवादिक्षित्यन्त-षट्त्रिंशत्तत्त्वरूपप्रपञ्चसत्ता तु 
विमर्शसत्ता | तत्र च स-परशक्तिकपरशिवः प्रकाशस्वरूपः स्वलीलया विमर्शात्मकमखिलं 
प्रपञ्चजातं सूक्ष्मतया स्वस्मिन्नवस्थितं प्रकाशयति संहरति च |

	तत्र च परशक्त्या एव क्रियाशक्त्यधिष्ठानतया सृष्ट्यादिकर्तृत्वम्, तच्च परशिवस्य 
ज्ञानशक्त्यधिष्ठानतया निर्वर्त्तते | ततश्च परशिवसम्बन्धाभावे परशक्तेरपि कर्तृत्वं 
नोपपद्यत इति सूचनाय शम्भोर्देवीति ग्रन्थकृद्भिरभिहितम् |

चितिरूपा महामाया परंब्रह्मस्वरूपिणी |
सेवकानुग्रहार्थाय नानारूपं दधार सा ||

इति हरतत्वदीधितिधृतदेव्यागमवचनेन,

सा एव पञ्चमी शक्तिः परंब्रह्मस्वरूपिणी |
परमानन्दरूपं यज्जगतां कारणं महत् ||

तस्या देव्यास्तु तद्रूपमुदयास्तविवर्जितम् |
स्थूलत्वे स्थूलरूपा सा सूक्ष्मत्वे सूक्ष्मरूपिणी |

हृदयकमलमध्ये प्रोल्लसत्कर्णिकान्तः-
प्रमुदितशिवशययासंस्थिता कापि मूर्तिः |
सुरवरहरमौलिस्मेरमुक्ताप्रधान-
प्रविलसितपदाब्जा पातु मां मोहकूपात् || ६ ||

-------------------------------------------------------------------------
योषौ विश्वेश्वरो देवो विश्वं व्याप्यव्यवस्थितः |
सैव विश्वेश्वरी देवी व्यापकत्वेन संस्थिता ||

इत्यादिगन्धर्वतन्त्रतृतीयपटलवचनेन च शिवशक्त्योरभेदं साधकानामनुग्रहार्थं 
नानारूपपरिग्रहञ्चोपपाद्य,

तस्याः पुनः पुनः सृष्टिर्जायते लीयते सदा |
तस्माच्छक्तिः प्रधाना च शक्त्या व्याप्तमिदं जगत् ||

इति गन्धर्वतन्त्रतृतीयपटलवचनेन महेश्वरः शक्त्या एव सृष्ट्यादिकर्तृत्वमभ्यधात् | एवञ्च 
या ब्रह्मादिभिरिन्द्रादिभिश्चाराधिता रूपविशेषं परिगृह्य साधकाननुगृह्य तेषां भोगं 
मोक्षञ्च निर्वर्तयति सा प्रार्थिता नूनमस्माकं मङ्गलं विदध्यादित्यभिप्रायः |

      ६| एवं देवीं प्रसाद्य शास्त्रस्यास्योपासनापरतया तदुपासनानुकूलां मूर्तिं 
तदुपासनयोग्यस्थानञ्च निरूपयन् ग्रन्थकृत्, निर्वाणतन्त्रे सप्तमपटले 
द्वादशारमनाहतपद्ममुपक्रम्याभिहितेन �
      
महर्लोकमिदं भद्रे पूजास्थानं सुरेश्वरि |
अत्रैव मानसं यागं कुरुते योगवित्तमः ||

इति वचनेन हृत्पद्मस्यैव मानसयागस्थानत्वाभिधानादाह � हृदयेति | हृदयकमलमध्ये 
प्रोल्लसन्ती या कर्णिका तस्या अन्तः अभ्यन्तरे स्थिता या प्रमुदितशिवशयया 
देवीचरणस्पर्शसुखानन्दितशिवरूपशयया तत्र संस्थिता | अथवा प्रोल्लसन्तीति मूर्तिविशेषणम् | 
अत्र यद्यपि हृत्पद्ममध्ये बीजकोषः, ततः षटकोणमण्डलम्, ततो वायुमण्डलं 
महर्लोकापरपर्यायम्, इत्येवं क्रमस्तथापि सामान्यतोऽभिहितमित्यवधेयम् |

	सुरवरहरमौलिस्मेरमुक्ताप्रधानप्रविलसितपदाब्जा � मुक्ताप्रधाने प्रविलसिते च पदाब्जे 
यस्याः सा, मुक्तामणिप्रवालैश्च पादपद्मविभूषिताम् इति वक्ष्यमाणध्यानैकदेशेन 
यन्मुक्ताविभूषितत्वमुक्तम्, तत्र मुक्ताशब्दस्य प्रथममभिधानान्मुक्तामणिप्रवालानां 
पादभूषणत्व साम्येऽपि मुक्तानामेव प्राधान्यमित्येवाह � मुक्ताप्रधानेति पदेन | स्मेरा 

न पीतं नापीतं नहि परिमितं नापरिमितं
न रक्तं नारक्तं नहि धवलितं नाधवलितम् |
निराकारं नित्यं त्रिगुणरहितं देवमजडं
तमात्मानं वन्दे परमसुखसन्ताननिलयम् || ७ ||

----------------------------------------------------
चासौ मुक्ताप्रधानप्रविलसितपदाब्जा चेति कर्मधारयः | वक्ष्यमाणत्रिपुरसुन्दरीध्याने 
ईषत्सहास्यवदनजितमाधुर्यसागराम् इत्युक्त्या, स्मेरेति देवीविशेषणम् | ततश्च 
सुरवरहरमौलिस्थिता चासौ स्मेरमुक्ताप्रधानप्रविलसितपदाब्जा चेति मध्यपदलोपी 
कर्मधारयः | ईदृशी कापि अनिर्वाच्यस्वरूपा मूर्तिर्मां मोहकूपात् पातु | 
ततोऽपगतमोहोऽहं ग्रन्थनिर्माणं निर्विघ्नं निर्वर्तयेयमिति ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः |

	७| अथेदानीं प्रागुक्तदेवतोपासनाविशेषेण निर्मलमनसां मुमुक्षूणां 
चरमज्ञानविषयं परमशिवस्वरूपं निरूपयति | तत्र �

स एक एव सद्रूपः सत्योऽद्वैतः परात् परः |
स्वप्रकाशः सदा पूर्णः सच्चिदानन्दलक्षणः ||
निर्विकारो निराधारो निर्विशेषो निराकुलः |
गुणातीतः सर्वसाक्षी सर्वात्मा सर्वदृग विभुः ||

गूढः सर्वेषु भूतेषु सर्वव्यापी सनातनः |
सर्वेन्द्रियगुणाभासः सर्वेन्द्रियविवर्जितः |
लोकातीतो लोकहेतुरवाङ्मनसगोचरः ||

इत्यादि महानिर्वाणतन्त्रद्वितीयपटलवचनेन परमशिवस्य 
सच्चिदानन्दाद्वैतनिर्विकारस्वप्रकाशनिर्गुणत्वादिस्वरूप-त्वाभिधानाद् ग्रन्थकारेण च 
प्रथमप्रकाशे अस्ति सत्यं परं ब्रह्मेत्यादिना तथैव वक्ष्यमाणत्वान् 
निर्विशेषब्रह्मरूपपरमशिवस्वरूपमाह � न पितमित्यादि | आत्मात्र निर्विशेषब्रह्म | ब्रह्म 
पीतमिति निरूपयितुं न शक्यते प्रकाशस्वरूपत्वांशे निर्गुणत्वात्, अपीतमित्यपि निरूपयितुं न 
शक्यते विमर्शांशे सगुणत्वात्, अतः पीतापीतादिविलक्षणमनिर्वाच्यस्वरूपं ब्रह्मेत्युक्तं 
भवति | एवमुत्तरत्रापि योज्यम् |

	एवञ्चेत् तत् किंस्वरूपं ब्रह्मेत्याह � निराकारमिति | यत् प्रत्यक्षेण नोपलभ्यते 
तस्यास्तित्वे किं मानमित्यत आह � नित्यमिति | प्रागुक्त-महानिर्वाणवचनस्थ-सनातन-


(ग्रन्थोपक्रमः)

	अथ खलु दुरन्त-दुस्तर-घोरतरसंसारसागरान्तरुद्दाम-शोकसन्तान-
प्रबलबडवानलज्वालाजाल-कवलन-विकलसकल-पशुजनव्रातात्मविज्ञानदत्तमनाः परमकारुणिको 
भगवान् परमशिवः परदेवताराधनरहस्यप्रतिपादनपरानेकशतकोटिविस्तारतन्त्र-

--------------------------------------------------------

पदेन तस्य नित्यत्वावगमात् | अथ वयमिव सुखदुःखमोहादिभिरूपगतं कथं न स्यादित्यत 
आह � त्रिगुणरहितमिति | एवञ्चेत् प्रवृत्त्यनुपपत्तेः कस्यापि नोपकारायालं किं तेनास्माकमित्यत 
आह � देवमिति | निर्गुणोऽपि परमात्मा स्वरूपशक्तिमाश्रित्य दीव्यति जीवानां प्रीणनाय 
स्वान्तःस्थं प्रपञ्चजातम् उद्गीर्य निगीर्य च क्रीडतीति देवस्तमित्यर्थः | अथवा देवं 
द्योतनशीलं विश्वप्रकाशकमित्यर्थः | ननु देवनं चेतनगतो धर्मः, पूर्वपूर्वविशेषणैस्तु 
तस्य चैतन्यस्वरूपत्वं न प्रतीयत इत्यत आह � अजडमिति | चैतन्यस्वरूपमित्यर्थः | प्रागुक्त-
महानिर्वाणवचनस्थ-सच्चिदानन्दलक्षण-पदेन तस्य चित्स्वरूपत्वावगमात् | एतेन देवनं तस्य 
लीलामात्रमित्युक्तम् | ननु भवत्वेवंस्वरूपं ब्रह्म तथापि निर्गुणत्वेन सुखस्वरूपत्वाभावात् 
तत्स्वरूपत्वावाप्त्या नास्माकं सुखोदयः सम्भवतीति चेत्तत्राह � परमसुखसन्ताननिलयमिति | 
निर्गुणत्वेऽपि सच्चिदानन्दलक्षण इति पदेन तस्यानन्दस्वरूपत्वमवगम्यते | 
नन्वानन्दोऽस्माकमपि वर्तते, तत् कोऽस्य विशेष इत्याशङ्कानिरासार्थं सुखस्य परमेति 
विशेषणम् | परमं दुःखासम्भिन्नं सुखं तत्र वर्तत इति विशेषः | तदपि सुखं 
निरवच्छिन्नमित्याह-सन्तानेति | अस्मदादीनां सुखं क्षणिकम्, परमशिवस्य तु सुखं 
धारावाहिकमित्ययमेव विशेषः, अतः सच्चिदानन्दस्वरूपतावाप्तये तमात्मानं परमशिवं 
वन्दे इति तात्पर्यम् |

	अत्रेदमवधेयम् � प्रागुक्तमहानिर्वाणवचनैः शरीरकञ्चुकितः शिवो जीवो निष्कञ्चुकः 
परमशिवः (१|५) इति परशुरामकल्पसूत्रेण च परमशिवस्य यत् स्वरूपमुक्तं 
तदेवोपनिषदुक्तं निर्विशेषब्रह्मेति | प्रथमश्लोकेन तस्य श्रीगुरुस्वरूपत्वमभिहितम्, न 
पीतमित्यादिना तु निर्विशेषस्वरूपत्वमिति | एतन्निर्विशेषस्वरूपत्वं ग्रन्थकारः स्वयमेव वक्ष्यति 
किन्तावदात्मवस्त्वित्यादिना |

सारमुपन्यस्तवान् | तत्र च निरन्तरभावनावगाह्य-दुरवगाह्य-विविधतन्त्र-स्वतन्त्रसिद्धान्त-
शुद्धिबोध-विधुर-महालसव्रजोद्वेग-समुद्विग्नमनाः श्रीमत्-परमहंसपरिव्राजक-
श्रीगुरुब्रह्मानन्दमुखारविन्दनिस्यन्दमान-परमरहस्यातिरहस्य-निगम-मकरन्द-सन्दोह-
तुन्दिलानन्दः श्रीपूर्णानन्दपरमहंसः श्रीतत्त्वचिन्तामणिं चतुर्दशशताधिक-नवनवति-
शकाब्दे वितनोति |

(परमात्मजीवात्मनोः स्वरूपम्)

	ननु किन्तावदात्मवस्तु? परंब्रह्म विश्वायतनस्थूलसूक्ष्मरहित-
नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वरूपजाग्रत्-स्वप्न-सुषुप्त्यादिप्रपञ्चप्रकाशक-गुणत्रयातीत-
निराकाराबाधितादिमध्यान्तरहितमेवात्मवस्तु, तदंशा जीवसंज्ञकास्त एवानाद्यविद्योपहताः 
शरीरमास्थाय नानाविध-सुखदुःखभोगं कुर्वन्तीति | तदाश्रया तद्विषयाऽनाद्यविद्या यथा 
गर्भागारमन्धकारस्य विषयाश्रयौ, तदाश्रयत्वतद्विषयत्वबलेनावरणविक्षेपरूपं प्राप्य 
तमात्मानमाच्छाद्य विक्षिपति | यद्यप्यवस्त्वविद्या तथाप्यात्मसत्तास्फूर्तिं प्राप्य 
वस्तुवद्भाति, यथा निर्मलदर्पणसन्निकर्षस्थवस्तुप्रतिविम्बमनिवारितं जायते, तद्वत् 
कूटस्थचिदाभासोऽपि सत्त्वादिगुणत्रयात्मिकायामविद्यायां प्रतिफलति |


(तत्र सत्त्वोपहितस्येश्वरसंज्ञा)

	तन्मध्ये कारणभूतसत्त्वांशप्रतिविम्बितो यश्चिदाभसः सोऽहमिति स्थिराध्यासादीश्वर 
इत्युच्यते | तस्य सत्त्वगुणोपाधित्वात् सर्वज्ञत्वं सर्वेश्वरत्वं सर्वकार्यकर्तृत्वञ्च |

(रजस्तमोभ्यामुपहितस्य जीवसंज्ञा)

	सत्त्वगुणप्रधान-कारणरूपमायायाः कार्यभूतरजस्तमोंऽशोपाधितः प्रतिबिम्बितो 
यश्चिदाभासः स यदा कर्मनिमित्तवशाद्देशकालवस्तुत्रिविधपरिच्छेदं गृहीत्वा स्वरूपं 
पूर्णं विहाय सजातीय-विजातीय-स्वगतभेदं प्राप्य अहं ममेत्यध्यासो भवति तदा जीव 
इत्युच्यते | अस्य कार्योपाधित्वाज्जाड्यम् | तेनाहं कर्ता अहं भोक्ता अहं सुखी अहं दुःखी 
मामहं न जानामीति मन्यते |

	श्रुतिरपि � कार्योपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वरः इति | जगत्सृष्त्यादिप्रतिपादन 
ईश्वरः कल्पितो वेदान्ते |

(ईश्वरकृतसृष्ट्यादि)

	ईश्वरस्तूपाधिगुणत्रयभेदेन ब्रह्मविष्णुरुद्रादिरूपेणाविद्याया 
आवरणविक्षेपरूपद्वयं प्राप्याब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं नवविधसंसारं सृजत्यवति संहरतीति 
च |

(अत्र पर्यनुयोगः)

	ननु केवलासङ्गोदासीन-नित्यमुक्तशुद्धबुद्ध-
गुणातीताहङ्कारममकारेच्छाद्वेषप्रयत्नरहितस्य परमात्मनो नरविषाणवत् कथ-

मावरण-विक्षेपौ सम्भाव्येते ? यथा गगनारविन्दं सुरभोत्युक्त गगनारविन्दमेवासत् तस्य 
सुरभित्वं कुतः ?

(समाधानम्)

सत्यं एतत् सर्वमाविद्यकं तत्कार्यमावरणविक्षेपरूपं वस्तुगत्या नास्त्येव, 
किन्त्वज्ञातात्मनोऽविवेकाद् भ्रममात्रसिद्धम् | यदा स्वप्नावस्थितो जनस्तदा किं तं प्रति 
स्वाप्नो व्यवहारः सत्यतया न प्रतिभाति, ऐन्द्रजालिकस्य वा | पुनरपि स्वप्ने निवृत्ते 
ऐन्द्रजालिकमायानिवृत्तौ च सर्वं मिथ्यैव जानाति, इदन्तु सर्वेषामनुभवसिद्धम् | 
तद्वज्ज्ञानोत्पत्तेः प्राक् सत्यमेव निश्चिनोति, तदनन्तरं मिथ्यात्वे ज्ञाते अज्ञानं 
तत्कार्यञ्चावरणविक्षेपरूपं सुतरां नश्यतीति |

(साधनप्रकारनिरूपणप्रतिज्ञा)

	अथेदानीं मुमुक्षोः पुरुषार्थसिद्धावनाद्यविद्याप्रतिबन्धनिवृत्त्यर्थं 
साधनप्रकारा उच्यन्ते, - यतो वैदिककर्मानुष्ठानात् 

---------------------------------------------------

	पूर्वं नन्वित्यादिना असङ्गत्वादिहेतुभिः 
परमात्मन्यावरणविक्षेपादेरसम्भवमुपपाद्य यथा गगनारविन्दमित्यादिना 
दृष्टान्तञ्चोपदर्श्य पूर्वपक्षस्योत्तरमाह सत्यमित्यादिना | ऐन्द्रजालिकस्य वेति | ऐन्द्रजालिको 
यदा पिच्छिकाभ्रमणादितत्तत्क्रियानुष्ठानेन मायामुण्डादिनानाविधविचित्रनिर्माणवैदग्ध्यं 
प्रदर्शयति, तदा किमैन्द्रजालिकस्य स व्यवहारः सत्यतया न प्रतिभाति इति सम्बन्धः | पुनरपीति 
परन्त्वित्यर्थः | स्वप्ने निवृत्त इति, - स्वप्नावस्थितस्य स्वप्ने निवृत्ते स्वप्नानुभूतं 
सुवर्णाट्टालिकावासादिकम्, ऐन्द्रजालिकस्य च ऐन्द्रजालिकमायानिवृत्तौ 
ऐन्द्रजालिकप्रक्रियादशानुभूतं मायामुण्डादिकं मिथ्यैव जानातीत्यर्थः | एवं 
दृष्टान्तमुपदर्श्य दार्ष्टान्तिकप्रदर्शनमुखेन फलितमाह � तद्वदिति |

पुण्योपचयपापक्षयाद् रजस्तमोनिवृत्तिद्वारा रागद्वेषनिराकरणम् | यथा वृक्षस्य बीजं 
कारणं बीजस्यापि वृक्षः कारणम्, रजस्तमसि पापबुद्धेः पापबुद्धिरपि रजस्तमसोरिति 
परस्परानुबन्धित्वादेकस्यापि नाशे इतरस्यापि नाश इत्येतदन्यदपि 
श्रुत्यागमपुराणसत्सम्प्रदायानुगत्या समासतः श्लोकबन्धेन विस्तार्यते �

(परमात्मजीवात्मनोः स्वरूपम्)

अस्ति सत्यं परंब्रह्मस्वरूपो निष्कलः शिवः |
सर्वज्ञः सर्वकर्ता च सर्वेशो निर्मलोऽद्वयः || १ ||

स्वयंज्योतिरनाद्यन्तो निर्विकारः परात् परः |
निर्गुणः सच्चिदानन्दस्तदंशा जीवसंज्ञकाः || २ ||

अनाद्यविद्योपहता यथाग्नौ विस्फुलिङ्गकाः |
सर्वे ह्युपाधिसंभिन्नास्ते कर्मभिरनादिभिः || ३ ||

सुखदुःखमयैः स्वीयैः पुण्यपापैर्नियन्त्रिताः |
स्थावराः पक्षिणश्चैव कीटाश्व पशवो नराः |
जायन्ते च म्रियन्ते च संसारे दुःखसागरे || ४ ||

(देहिषु मनुष्याणामुत्कर्षः)

प्रधानः सर्वजन्तूनां सुकृती मानुषो जनः |
ज्ञानी भूत्वा यतो धीरो लभेन्मुक्तिं चतुर्विधाम् |
मानुषं सफलं जन्म सरशास्त्रेषु गोचरम् || ५ ||

------------------------------------------------------

	५| सुकृतिनो मानुषस्य प्राधान्ये हेतुमाह � ज्ञानीत्यादि | मुक्तिं चतुर्विधामिति �

चतुरशीतिलक्षेषु शरीरेषु शरीरिणाम् |
न मानुष्यं विनाऽन्यत्र तत्त्वज्ञानन्तु विद्यते || ६ ||

कदाचिल्लभ्यते जन्म मानुष्यं पुण्यसञ्चयात् |
सोपानभूतं मोक्षस्य मानुष्यं जन्म दुर्लभम् || ७ ||

(देहसम्बन्धमन्तरेण पुरुषार्थावाप्तिर्न भवति)

विना देहेन कस्यापि पुरुषार्थो न लभ्यते |
तस्माच्छरीरं संरक्ष्य नित्यं कर्म प्रसाधयेत् || ८ ||

(आत्मनो देहसम्बन्धरक्षार्थमहितान्निवृत्त्यर्थञ्च प्रयत्नः समाश्रयणीयः )

रक्षेत् सर्वात्मनात्मानमात्मा सर्वस्य भाजनम् |
रक्षार्थं यत्नमातिष्ठेज्जीवन् भद्राणि पश्यति || ९ ||

आत्मना यदि नात्मानमहितेभ्यो निवारयेत् |
कोऽन्यो हितकरस्तस्मादात्मानं तारयिष्यति || १० ||

(वर्तमानजन्मन्येव पापप्रतीकार आधेयः)

इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः |
गत्वा निरौषधं देशं व्याधितः किं करिष्यति || ११ ||

यावत्तिष्ठति देहोऽयं तावत्तत्त्वं समाश्रयेत् || १२ ||

----------------------------------------------------------

ब्राह्मणो निर्वाणम्, क्षत्रियः सायुज्यम्, वैश्यः सारूप्यम्, शुद्रः सालोक्यं लभेतेत्यर्थः | 
तदुक्तं निर्वाणतन्त्रे द्वितीयपटले �

ब्राह्मणस्य महामोक्षं सायुज्यं क्षत्रियस्य च |
सारूप्यञ्चोरुजातस्य शूद्रस्य सहलौकिकम् || इति ||

यावन्नाश्रयते दुःखं यावन्नायान्ति चापदः |
यावन्नेन्द्रियचापल्यं तावच्छ्रेयः समाश्रय || १३ ||

(संसारासक्तिर्हितं प्रतिबद्नाति)

कालश्च जायते(?) नानाकार्यैः संसारसम्भवैः |
न वेत्ति हितमात्मानं सुखदुःखविभूतिभाक् || १४ ||

लोको मोहसुरां पीत्वा न वेत्ति हितमात्मनः || १५ ||

(सम्पदादीनामस्थायित्वम्)

सम्पदः स्वप्नसङ्काशा यौवनं कुसुमोपमम् |
तडिच्चपलमायुश्च कस्याप्यज्ञानतो धृतिः || १६ ||

(देहिनां जीवनं वृथैवातिवहति)

शतं जीवति मर्त्त्यश्च निद्रा स्यादर्द्धहारिणी |
बाल्यरोगजरादुःखैरर्द्धं तदपि निष्फलम् || १७ ||

(कार्याकार्यविचारमूढा विपद्यन्ते)

प्रारब्धव्ये निरुद्योगो जागर्तव्ये सुषुप्तिमान् |
विश्वासवान् भयस्थाने हा नरः को न हन्यते || १८ ||

जलरेखासमुद्रोर्म्मिसहोदरकलेवरः |
अनित्यप्रियसंसारे कथं तिष्ठति निर्भयः || १९ ||

---------------------------------------------------------

	१६| अज्ञानतः सम्पदामस्थायित्वज्ञानाभावाद् धृतिः सन्तोषः | मूढो नश्वरीस्वपि 
सम्पत्स्वतिमात्रं रमत इत्यर्थः |


(जीवानां मुग्धत्वम्)

पश्यन्नपि प्रस्खलति शृण्वन्नपि न बुध्यते |
प्रतिबिम्बसमः कालः क्षीयमाणो न लभ्यते || २० ||

(कालः सर्वं हन्ति)

पृथिवी दह्यतेऽनेन मेरुश्चापि विशीर्यते |
शुष्यते सागरजलं शरीरे हन्त का कथा || २१ ||

अपत्यं मे कलत्रं मे धनं मे बान्धवाश्च मे |
लपन्ति मतिहीनास्तु हन्त कालवृकेच्छया || २२ ||

(श्रेयः साधने कृत्ये कालहरणमनुचितम्)

श्वःकार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम् |
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् || २३ ||

(सर्वेषामेव मृत्युरव्यभिचारी)

बालांश्च यौवनस्थांश्च वृद्धान् गर्भगतानपि |
सर्वानादिशते मृत्युरेवंभूतमिदं जगत् || २४ ||

ब्रह्मविष्णुमहेशादि देवता भूतजातयः |
नाशमेवात्र धावन्ति तस्माच्छ्रेयः समाश्रय || २५ ||

(आयुःक्षयकारणम्)

आत्मवर्णाश्रमाचारहीन-हीनप्रतिग्रहात् |
परस्त्रीधनलोभाच्च नृणामायुःक्षयो भवेत् || २६ ||

वेदशास्त्राद्यनभ्यासात्तथैव गुरुवञ्चनात् |
नृणामायुःक्षयो भूयादिन्द्रियाणामनिग्रहात् || २७ ||

 (सङ्गः सर्वथा परित्याज्यः)

निःसङ्ग एव मोक्षः स्याद्दोषाः सर्वे च सङ्गमात् |
तस्मात् सङ्गं परित्यज्य तत्त्वनिष्ठः सुखीभव || २८ ||

(तदसम्भवे सत्सङ्ग एवोपादेयः)

सङ्गः सर्वात्मना त्याज्यः स चेत्त्यक्तुं न शक्यते |
स सद्भिरेव कर्तव्यः सतां सङ्गो हि भेषजम् || २९ ||

(सत्सङ्गविवेकयोः प्रकर्षः)

सत्सङ्गश्च विवेकश्च निर्मलं नयनद्वयम् |
यस्य नास्ति नरः सोऽन्धः कथं न स्यादमार्गगः || ३० ||

(जीवात्मनः स्वाश्रये देहेऽपि सम्बन्धः क्षणिकः का कथा स्त्रीपुत्रादिषु)

स्वदेहमपि जीवोऽयं त्यक्त्वा याति कुलेश्वरि |
स्त्रीपुत्रपितृमात्रादिसम्बन्धः केन हेतुना || ३१ ||

(कः सुखी को वा दुःखी)

दुःखमूलं हि संसारः स यस्यास्ति स दुःखितः |
तस्य त्यागः कृतो येन स सुखी नात्र संशयः || ३२ ||

(त्यागिनः स्वरूपम्)

त्यजेत् कर्मफलं यो हि स त्यागीत्यभिधीयते |
आलयं सर्वपापानां संसारं वर्जयेत् सुधीः || ३३ ||

-----------------------------------------------------------

	३१| स्वदेहेत्यादिपादचतुष्टयात्मकं वचनं कुलार्णवप्रथमोल्लासे दृश्यते | तत्र 
कुलेश्वरीति देवीं प्रतीश्वरकृतं सम्बोधनम् | तदेव वचनमत्राविकलमाहृतमिति कुलेश्वरीति 
पदमपि न परिवर्तितं ग्रन्थकृतेति सम्भाव्यते |

 (संसारस्य हेयत्वं तत्त्वज्ञानस्योपादेयत्वञ्च)

आदिमध्यावसानेषु सर्वदुःखमिदं जगत् |
तस्मात् सन्त्यज्य संसारं तत्त्वनिष्ठः सुखी भव || ३४ ||

(तत्त्वनिष्ठस्य पुण्यपापकर्मभिरननुषङ्गः)

अश्वमेधशतेनापि ब्रह्महत्याशतेन वा |
पुण्यपापैर्न लिप्यन्ते येषां ब्रह्म हृदि स्थितम् || ३५ ||

(इन्द्रियवृत्तिपारतन्त्र्यमेव कर्मणां हेतुस्तस्य परित्यागे न कर्मोदयः)

पृथिव्यां यानि कर्माणि जिह्वोपस्थ-निमित्तकम् |
जिह्वोपस्थपरित्यागी कर्मणा किं करिष्यति || ३६ ||

(के नरकगामिनः)

हिताहितं न जानन्तो नित्यमुन्मार्गगामिनः |
कुक्षिपूरणनिष्ठा ये ते जना नारकाः स्मृताः || ३७ ||

(ज्ञानवतां प्रकर्षो भोगमात्रसाराणां पशुतुल्यत्वञ्च)

निद्राभीमैथुनाहाराः सर्वेषां प्राणिनां समाः |
ज्ञानवान् मानुषः प्रोक्तो ज्ञानहीनो महापशुः || ३८ ||

(संसारिणः स्वस्वकृत्याकुलतया निरन्तरं पीडाविशेषमनुभवन्ति)

प्रभाते मलमूत्राभ्यां मध्याह्ने क्षुत्पिपासया |
रात्रौ मदननिद्राभ्यां बाध्यन्ते मानवाः किल || ३९ ||

(मूढा विषयिणः पुनः पुनर्जन्ममरणानुबन्धिनो भवन्ति)

स्वदेहपुत्रदारादिनिर्भराः सर्वजन्तवः |
जायन्ते च म्रियन्ते च हा हन्ताज्ञानमोहिताः || ४० ||

 (न हि वर्णाश्रमाचारपरिपालनेनैवात्मलाभः)

स्वस्ववर्णाश्रमाचारनिरताः सर्वमानवाः |
न जानन्ति परं ब्रह्म मूर्खा नश्यन्ति निश्चितम् || ४१ ||

(केचिन्मूढा ब्रह्मचर्याद्याडम्बरैर्लोकान् प्रतारयन्ति, ततोऽपि नात्मलाभः)

क्रियायासपराः केचिद् ब्रह्मचर्यादिसंयुताः |
अज्ञानसंवृतात्मानः सञ्चरन्ति प्रतरकाः || ४२ ||

(न ह्युपवासादिनियमैरेवात्मलाभः)

एकभुक्त्युपवासाद्यैर्नियमैः कायशोषणैः |
मूढाः परोक्षमिच्छन्ति महामायासमावृताः || ४३ ||

देहदण्डनमात्रेण का मुक्तिरविवेकिनाम् || ४४ ||

(प्रतारकाणां प्रकारः)

धनदारजनासक्ता अभिका वेशधारिणः |
भ्रमन्ति ज्ञानिवल्लोके भ्रामयन्ति जनानपि || ४५ ||

सांसारिकसुखासक्तं ब्रह्मज्ञोऽस्मीति वादिनम् |
त्यजेत्तं सततं धीरश्चण्डालमिव दूरतः || ४६ ||

(न हि गृहारण्यसाम्याव्रीडत्वदिगम्बरत्वादि-ज्ञानिसाधर्म्म्यादेव ज्ञानी भवति)

गृहारण्यसमा लोके गतव्रीडा दिगम्बराः |
चरन्ति गर्दभाद्याश्च विविक्तास्ते भवन्ति किम् || ४७ ||

तृणपर्णोदकाहाराः सततं वनवासिनः |
हरिणादिमृगाश्चैव तापसास्ते भवन्ति किम् || ४८ ||

--------------------------------------------------------

	४५ | अभिकाः कामुकाः | वेशधारिणः रक्तवस्त्रमालाकमण्डलुप्रभृतिभिः 
सन्न्यासिजनोचितवेशधराः |


शीतवातातपसमा भक्ष्याभक्ष्यसमा अपि |
तिष्ठन्ति शूकराद्याश्च व्रतिनस्ते भवन्ति किम् || ४९ ||

आजन्ममरणान्तन्तु गङ्गादितटिनीस्थिताः |
मण्डूकमत्स्यप्रवरा व्रतिनस्ते भवन्ति किम् || ५० ||

(ज्ञानमेव साक्षान्मुक्तिकारणं न कर्म)

तस्मादित्यादिकं कर्म लोकरञ्जनकारणम् |
मोक्षस्य कारणं साक्षात्तत्त्वज्ञानं न चान्यथा || ५१ ||

(न हि षड्दर्शनानुशीलनेनैवात्मलाभः)

षड्दर्शनमहाकूपपतिताः पशवः सदा |
परमार्थं न जानन्ति पशुपाशनियन्त्रिताः || ५२ ||

(न हि वेदादिविदोऽप्यतत्त्वज्ञस्य वाक्यमुपकाराय कल्पते)

वेदागमपुराणज्ञः परमार्थं न वेत्ति यः |
विडम्बकस्य तस्यापि तत्सर्वं काकभाषितम् || ५३ ||

(परतत्त्वपराङ्मुखाणां निरन्तरशास्त्रानुशीलनेनापि नात्मलाभः)

इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयमिति चिन्तासमाकुलाः |
पठन्त्यहर्निशं शास्त्रं परतत्त्वपराङ्मुखाः || ५४ ||

(शास्त्रादिज्ञानं सुलभं तात्पर्यज्ञानं तु न तथा)

शिरो वहति पुष्पाणि गन्धं जानाति नासिका |
पठन्ति वेदशास्त्राणि दुर्लभो भावबोधकः || ५५ ||


(प्रज्ञावतः शास्त्रानुशीलनमुपकाराय भवति नेतरस्य)

प्रज्ञाहीनस्य पठनमन्धस्यादर्शदर्शनम् |
प्रज्ञावतो धर्मशास्त्रं तत्त्वज्ञानस्य कारणम् || ५६ ||

अप्रज्ञस्य धर्मशात्रं बन्धनायोपपद्यते |
तत्त्वमीदृक् तादृगिति प्रवदन्ति परस्परम् || ५७ ||

इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयं सर्वतः श्रोतुमिच्छति |
अपि वर्षसहस्रेण शास्त्रान्तं नैव गच्छति || ५८ ||

(शास्त्रेभ्यः सार आदेयः)

तर्काद्यनेकशास्त्राणि स्वल्पायुर्विघ्नकोटयः |
तस्मात् सारं विजानीयात् क्षीरं हंस इवाम्भसि || ५९ ||

(शास्त्राभ्यासस्य तत्त्वज्ञानाऽवधिकत्वम्)

अभ्यस्य सर्वशास्त्राणि तत्त्वं ज्ञात्वा तु बुद्धिमान् |
पलालमिव धान्यार्थी सर्वशास्त्राणि संत्यजेत् || ६० ||

----------------------------------------------------

	५५ | भावबोधको दिव्य-वीर-पशुभावानां वेदिता | तथाच � रुद्रयामलोत्तरखण्डे 
प्रथमपटले �

      महावीरो महाधीरो दिव्यभावस्थितोऽपि वा |
      अथवा पशुभावस्थो मन्त्री पीठे विवासयेत् ||

तथा-	कलौ च दिव्यवीराभ्यां नित्यं तद्गतचेतसः |
	महाभक्ताः प्रपश्यन्ति महाविद्यापरं पदम् ||

तथा-	साधवो मौनशीलाश्च सदा साधनतत्पराः |
	दिव्यवीरस्वभावेन पश्यन्ति मत्पदाम्बुजम् ||


	इत्यादिना दिव्यादिभावानां प्रशंसामभिधाय प्रायेणैतद्वचनसमानानुपूर्वीकं 
वचनमुपन्यस्तम् | यथा-

	वृक्षो वहति पुष्पाणि गन्धं जानाति नासिका |
	पठन्ति वेदशास्त्राणि दुर्लभा भावबोधकाः || इति |

	एतद्वचनसंवादेनात्र विशेषाभावेऽपि भावशब्देन दिव्यादिभावा एवाभिहिता 
एत्यवधेयम् |


यथा मृतशरीरस्य नाहारेण प्रयोजनम् |
तत्त्वज्ञस्य शास्त्रजालैस्तथैवेति सुनिश्चितम् || ६१ ||

(ज्ञानमेव मुक्तिप्रयोजकं न शास्त्रानुशीलनम्)

न वेदाध्ययनान्मुक्तिर्न शास्त्रपठनादपि |
ज्ञानादेव हि मुक्तिः स्यादन्यथा नैव कर्हिचित् || ६२ ||

(मुक्तेः स्वरूपम्)

अनन्तदुःखविरहो मुक्तिरित्युच्यते बुधैः |

(तत्र मतान्तरम्)

तृष्णानाशो भवेन्मोक्ष इति तन्त्रविदो विदुः || ६३ ||

(तत्र स्वमतम्)

आनन्दघनसन्दोहपरमात्मनि चाव्यये |
जीवात्मनिलयो मोक्ष इति मे वस्तुतो मतिः || ६४ ||

(ज्ञानाननुबन्धिनः कर्माद्युपाया न मुक्तिप्रयोजकाः)

किं कायक्लेशनेनैव यज्ञविस्तारणेन च |
किमाचारविचारेण यदि ज्ञानं न लभ्यते || ६५ ||

(वेदादिशास्त्राणि न मुक्तिप्रयोजकानि, ज्ञानमेव मुक्तिप्रयोजकम्)

न वेदाः कारणं मुक्तेर्दर्शनानि न कारणम् |
तथैव सर्वशास्त्राणि ज्ञानमेव हि कारणम् || ६६ ||

-------------------------------------------------------

	६६ | सर्वशास्त्राणि मुक्तेर्न कारणमिति पूर्वेणान्वयः | तर्हि मुक्तेः किं कारणमित्याह 
� ज्ञानमिति | ज्ञानस्यैवेति पाठे सर्वशास्त्राणि ज्ञानस्यैव कारणं न मुक्तेः, मुक्तिं प्रति 
ज्ञानस्यैव कारणत्वादित्यर्थः |


(ज्ञानस्य द्वैविध्यम्)

तदेव द्विविधं ज्ञानं विवेकागमसम्भवम् |
शब्दब्रह्माऽगममयं परंब्रह्म विवेकजम् || ६७ ||

(शब्दब्रह्मस्वरूपम्)

भिद्यमानात् पराद्बिन्दोरव्यक्तात्मा रवोऽभवत् |
शब्दब्रह्मेति तं प्राहुः सर्वागमविशारदाः || ६८ ||

-------------------------------------------------------

	६७ | पूर्वश्लोके ज्ञानमेव हि कारणमित्युक्तम्, तस्य ज्ञानस्य भेदावाह � तदेवेति | 
तज्ज्ञानं द्विविधमेव | अत्रैवकारेण व्यावहारिकघटपटादिज्ञानानां मुक्त्यनुपयोगिनां 
व्यावृत्तिः | ज्ञानस्य द्वैविध्यं विवेकसम्भवत्त्वेनागमसम्भवत्वेन च | तदेवाह � शब्देति | 
शब्दब्रह्म ब्रह्मात्मकः शब्दः तज्ज्ञामित्यर्थः, आगममयम् आगमजन्यं श्रुत्यैव 
तत्प्रतिपादनात् | परब्रह्मज्ञानन्तु विवेकजन्यं विवेकादेव परब्रह्मज्ञानावाप्तेः |

	६८ | अत्र राघवभट्टः � शब्दब्रह्मण उत्पत्तिमाह � भिद्यमानादिति | पराद् 
बिन्दोरित्यनेन शक्त्यवस्थारूपो यः प्रथमो बिन्दुस्तस्मादव्यक्तात्मा वर्णादिविशेषरहितोऽखण्डो 
नादमात्र उत्पन्नः | तदुक्तमाचार्यैः �

	स रवः श्रुतिसम्पन्नैः शब्दब्रह्मेति कथ्यते |

इति सृष्ट्युन्मुखपरमशिव-प्रथमोल्लासमात्रमखण्डोऽव्यक्तो नादबिन्दुमय एव व्यापको 
ब्रहात्मकः शब्दः शब्दब्रह्मेत्यर्थः | उक्तञ्च �

	क्रियाशक्तिप्रधानायाः शब्दशब्दार्थकारणम् |
	प्रकृतेर्बिन्दुरूपिण्याः शब्दब्रह्माऽभवत् परम् || इति |

	इदमवधेयम् � परमेश्वरो निष्कलः सकलश्च | कलाशब्देन प्रकृतिरुच्यते, 
तत्सम्बन्धशून्यो निष्कलः, तत्सम्बद्धश्च सकलः | इयमेव प्रकृतिः परशिवस्य 
स्वरूपशक्तिरूपा, ततश्च सच्चिदानन्दस्वरूपस्य परमशिवस्य स्वरूपशक्तिरूपतया प्रकृतेरपि 
सच्चिदानन्दरूपत्वम् | तत्र परशिवः प्रकाशस्वरूपः, पराशक्तिरपि तथैव लीलावशात् 
परमशिवस्य जातायां सिसृक्षायां पराप्रकृतिरपि विमर्शरूपेण परिस्फुरति | तदुक्तं 
राघवभट्टधृतवायवीयसंहितायाम् �

	शिवेच्छया परा शक्तिः शिवतत्त्वैकतां गता |
	ततः परिस्फुरत्यादौ सर्गे तैलं तिलादिव || इति |


(स्फोटवादिमतद्वयम्)

शब्दब्रह्मेति शब्दार्थं शब्दमित्यपरे विदुः |

(तन्मतद्वयनिरासः)

न हि तेषां तयोः सिद्धिर्जडत्वादुभयोरपि || ६९ ||

-------------------------------------------------------

राघवभट्टधृतपाञ्चरात्रेऽपि �

	एवमालोक्य सर्गादौ सच्चिदानन्दरूपिणीम् |
	समस्ततत्वसंघातस्फूर्त्यधिष्ठानरूपिणीम् |
	व्यक्तां करोति नित्यां तां प्रकृतिं परमः पुमान् || इति |

कामकलाविलासेऽपि �

	सा जयति शक्तिराद्या निजसुखमयनित्यनिरुपमाकारा |
	भविचराचरबीजं शिवरूपविमर्शनिर्मलादर्शः ||

इत्यनेन परशक्तेः परशिवस्वरूपत्वं जगत्कारणत्वं परशिव 
स्याहन्तानिर्वाहकत्वमप्युपपादितम् | एतेन परमशिवशक्त्योः परस्परसम्बन्धजन्या 
प्रपञ्चसृष्टिरित्युक्तं भवति |

	एवञ्च प्रकाशस्वरूपोऽपि परमेश्वरो विमर्शरूपस्वरूपशक्तिसम्बन्धवशात् 
पूर्णोऽहमित्येवंरूपबिन्दुस्वरूपतां धत्ते, तथा परमा प्रकृतिरपि | तदुक्तं 
कामकलाविलासटीकाकृता नटानन्दनाथेन � परमेश्वरः स्वाङ्गभूतनिखिलप्रपञ्चविलयात्मक-
विमर्शशक्तिमनुप्रविश्य बिन्दुभावमयते | ततः सा विमर्शशक्तिरपि स्वान्तर्गतप्रकाशमय-
बिन्दुमनुप्रविशति ततश्च बिन्दुरुच्छूनो भवतीत्यादि |

	एतेन परमशिवस्य प्रकाशस्वरूपस्य प्रथमस्फूर्तिरूपा या शक्त्यवस्था सैव 
प्रथमो बिन्दुरित्यापतति | भिद्यमानात् पराद् बिन्दोरित्यनेनायमेव बिन्दुरभिहितः | 
एतदभिप्रायेणैव राघवभट्टेन पराद् बिन्दोरित्यनेन शक्त्यवस्थारूपो यः प्रथमो 
बिन्दुरित्युक्तम् |

	६९ | अत्र राघवभट्टः � अथान्तरस्फोटवादिमतं जातिव्यक्तिस्फोटात्मकं वा 
स्फोटमतं दूषयितुमुपक्रमते � शब्देति | एक आचार्याः शब्दार्थमान्तरस्फोटं 
शब्दब्रह्मेत्याहुः | यथाह � निरंश एवाभिन्नो नित्यो बोधस्वभावः शब्दार्थमय 
आन्तरस्फोट इति | अपरे वैयाकरणाः पूर्वपूर्ववर्णोच्चारणाभिव्यक्त-तत्तत्पदसंस्कारसहाय -
चरमपदग्रहोद्बुद्धं 


(शब्दब्रह्मस्वरूपे स्वमतम्)

चैतन्यं सर्वभूतानां शब्दब्रह्मेति मे मतिः || ७० ||

(वर्णाभिव्यक्तिः)

तत् प्राप्य कुण्डलीरूपं प्राणिनां देहमध्यगम् |
वर्णात्मनाविर्भवति गद्यपद्यादिभेदतः || ७१ ||

(द्वैताद्वैतनिरूपणम्)

केचिदद्वैतमिच्छन्ति द्वैतमिच्छन्ति चापरे |
द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च || ७२ ||

---------------------------------------------------

वाक्यस्फोटलक्षणं शब्दमखण्डैकार्थप्रकाशकं शब्दब्रह्मेति वदन्ति | यदाह एक एव 
नित्यो वाक्याभिव्यङ्ग्योऽखण्डो व्यक्तिस्फोटो जातिस्फोटो वा बहीरूप इति | तथाचात्र 
मतद्वयमुपदर्श्य निराकृतम एके शब्दार्थमेव शब्दब्रह्मेति विदुः, अपरे शब्द एव 
शब्दब्रह्मेति विदुरिति सम्बन्धः |

	एवं शब्दार्थः शब्दब्रह्मेति आन्तरस्फोटवादिमतम्, शब्द एव शब्दब्रह्मेति 
जातिव्यक्तिस्फोटवादिमतञ्च प्रागुक्तं दूषयति � न हीत्यादिना | अत्र राघवभट्टः � तेषां 
वादिनां मते तयोः शब्दार्थयोः सिद्धिः शब्दब्रह्मत्वसिद्धिर्न, उभयोस्तयोर्जडत्वात् | यदि 
शब्दार्थः शब्दो वा शब्दब्रह्मेत्युच्यते, तदा ब्रह्मपदवाच्यत्वं नोपपद्यते | यतः 
सच्चिदानन्दरूपोब्रह्मपदार्थः | तौ च जडौ | तदुक्तं �

	अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् |
	विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः || इति |

	७० | स्वमतमाह � चैतन्यमिति | सर्वभूतानां चैतन्यमेव शब्दब्रह्मेत्यर्थः | 
तदुक्तं राघवभट्टधृतप्रयोगसारे �

	सोऽन्तरात्मा तदा देवि नादात्मा नदते स्वयम् || इति |

	एतेन भिद्यमानादित्यादिना प्रतिपादित एव सिद्धान्तश्चैतन्यमित्त्यादिनाभिहित इति प्रतिपद्यते 
|

	७१ | एवं परां नादात्मिकां शब्दसृष्टिमभिधाय वर्णसृष्टिमाह � तदिति | अत्र 
राघवभट्टः � प्राणिनां देहमध्यगं कुण्डलीरूपं कुण्डलिनीस्वरूपं तच्चैतन्यं 
गद्यपद्यादि भेदतो वर्णात्मनाऽविर्भवतीति सम्बन्धः | किं कृत्वा, प्राप्य कण्ठादिकरणानीति 
शेषः |

	७२ | पूर्वं शब्दब्रह्माऽगममयं परं ब्रह्म विवेकजमित्युक्त्वा 
शब्दब्रह्मस्वरूपमुपपाद्य 


अविद्याविद्ययोर्भेदात् पक्षद्वयमुदीरितम् || ७३ ||

(विद्याऽविद्यात्मककर्मजन्यौ बन्धमोक्षौ)

तत् कर्म यच्च बन्धाय सा.विद्या परिकीर्तिता |
यन्न बन्धाय तत् कर्म सा विद्या समुदाहृता || ७४ ||

(सङ्कल्पस्य सत्तासत्ताभ्यामेव बन्धमोक्षौ)

यावत् सङ्कल्प एवास्ति तावदेव हि बन्धनम् |
यावत्तदेव नैवास्ति तावदेव हि मोक्षणम् || ७५ ||

(कर्मणस्तत्त्वज्ञानपर्यन्तमनुष्ठेयत्वम्)

जपहोमार्चनं तीर्थं वेदशास्त्रागमादिकम् |
तावदेव हि सर्वञ्च यावत्तत्त्वं न विन्दति || ७६ ||

(तत्त्वनिष्ठैव मोक्षावाप्तिहेतुः)

अत एव प्रयत्नेन सर्वावस्थासु सर्वदा |
तत्त्वनिष्ठो भवेद्धीरो यदीच्छेन्मोक्षमात्मनः || ७७ ||

(तत्त्वज्ञानस्वरूपम्)

तत्प्रकारमहं वक्ष्ये निगमागमलक्षितम् || ७८ ||

एकमेव परंब्रह्म रसरूपी सनातनः |
प्रकृत्या क्रियते व्यक्तस्तथा व्यक्तस्तया पुनः || ७९ ||

तस्मात् प्रकृतियोगेन क्षिप्रं प्रत्यक्षमाप्नुयात् |
घटप्रत्यक्षसमये प्रकाशो व्यञ्जको यथा || ८० ||

-----------------------------------------------------------

परब्रह्मस्वरूपमाह � केचिदिति | मायावादिन इत्यर्थः | अपरे नैयायिकादयः | अत्र केचिदपरे 
इत्येताभ्यां मतद्वयस्याप्यस्वारस्यं सूचितम् | मम तत्त्वं न जानन्ति द्वैताद्वैतविवर्जितम् | इति 
कुलार्णवप्रथमोल्लासवचनेन परब्रह्मणो द्वैताद्वैतवैलक्षण्यस्योक्तत्वान्दित्यर्थः | द्वे पद इति 
| ममेति ज्ञानं बन्धाय निर्ममेति ज्ञानञ्च मुक्तये भवतीत्यर्थः |


विना घटत्वयोगेन न प्रत्यक्षो यथा घटः |
इतराद् भिद्यमानोऽपि न भेदमुपगच्छति || ८१ ||

पुरुषे नैवभेदोऽस्ति विना शक्तिं कथञ्चन |
न प्रयोगैर्न च ज्ञानैर्न श्रुत्या न गुरुक्रमात् || ८२ ||

(परा प्रकृतिरेव तत्त्वज्ञानं प्रति साक्षात् कारणम्)

प्रकृत्या ज्ञायते ब्रह्म प्रकृत्या लीयते पुमान् |
प्रकृत्याधिष्ठितं सर्वं प्रकृत्या वाञ्छितं जगत् |
तयोः समरसं ज्ञानं वस्तुतत्त्वं परं पदम् || ८३ ||

उपायाः सन्ति बहुधा ज्ञातुं ब्रह्म सनातनम् |
तथापि प्रकृतेर्योगात् क्षिप्रं प्रत्यक्षतां लभेत् || ८४ ||

सांयात्रिकः कुदेशे तु यथा नावं प्रगृह्य च |
नानादेशं समुत्तिर्य समुद्रं विशते चिरात् || ८५ ||

तत्तटे नावमादाय क्षणाद् याति यथा पुनः |
तस्मात् परम्परायातास्ते हि कारणतां गताः || ८६ ||

न साक्षात् कारणं ते हि साक्षात् प्रकृतिकारणम् |
तस्मात्तां प्रकृतिं वक्ष्ये दीक्षाविधिपुरःसराम् || ८७ ||


इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ तत्त्वज्ञानविवेचनं नाम प्रथमः 
प्रकाशः || १ ||

------------------------------------------------------------

	८७ | प्रकृतीति | अत्र कारणत्वस्य विधेयतया उद्देश्यीभूतप्रकृतिपदेनानुपपन्नोऽपि 
समासश्छन्दोभङ्गभयादङ्गीकृतः |


द्वितीयः प्रकाशः

(दीक्षाप्रकरणम्)



तत्र दीक्षाशब्दार्थः, दीक्षायाः फलम्, दीक्षाभेदाः, गुरुशिष्यलक्षणम्, गुरौ शिष्यस्य 
व्यवहारः, अकथहादिचक्रविचारः, दीक्षायां दिनविचारः, (तत्रानुकूलप्रतिकूलमासतिथिवार-
नक्षत्रलग्नादिनिरूपणम्) मन्त्रशब्दार्थः, मन्त्राणां दश संस्काराश्च) |

(दीक्षानिरूपनोपयोगित्वम्)

अथादीक्षितलोकानामधिकारोऽत्र नैव हि |
अतो दीक्षां प्रवक्ष्यामि चतुर्वर्गप्रदायिनीम् || १ ||

---------------------------------------------------------------

	१ | पूर्वप्रकाशे ब्रह्मज्ञानस्य परमपुरुषार्थसाधकत्वमुक्त्वा प्रकाशेऽस्मिन् 
ब्रह्मज्ञानस्योपासनामूलकतया उपासनायाञ्चादीक्षितानामनधिकारिताश्रवणादेतत्तन्त्र-
प्रतिपाद्यश्रीमत्त्रिपुरसुन्दरीदेवताराधनाधिकारप्रतिपादिकां दीक्षामवतारयति � अथेति | 
उपासनाधिकारस्य दीक्षापेक्षित्वमाह गौतमीयतन्त्रे सप्तमपटले �

	अथ दीक्षां प्रवक्ष्यामि सर्वकामार्थसिद्धिदाम् |
	यां विना नैव सिद्धः स्यान्मन्त्रो वर्शशतैरपि || इति |

बृहन्नीलतन्त्रे तृतीयपटले दीक्षा प्रकृत्य �

	तया विना महादेवि ह्यधिकारो न कर्मणि |
	सर्वाश्रमेषु भूतेषु सर्वदेवेषु सुव्रते ||

	दीक्षां विना महादेवि तस्य सर्वं वृथा भवेत् |
	दीक्षामूलं जगत् सर्वं दीक्षामूलं परं तपः |
	दीक्षामूलं महासिद्धिस्तस्माद्दीक्षां समाचरेत् || इति |

कुलार्णवे चतुर्दशोल्लासे च �

	अदीक्षिता ये कुर्वन्ति जपपूजादिकाः क्रियाः |
	न भवन्ति प्रिये तेषां शिलायामुप्तबीजवत् || इति |

 (दीक्षाशब्दव्युत्पत्तिः)

दिव्यं ज्ञानं यतो दद्यात् कुर्याच्च पापसंक्षयम् |
तस्माद्दीक्षेति सा प्रोक्ता देशिकैस्तन्त्रवेदिभिः || २ ||

(तस्याः प्रकारान्तरम्)

अथवा गुरुणा सम्यग् दीक्षणाद्देवमन्त्रयोः |
दीक्षेति कथिता सद्भिः सर्वपापप्रणाशिनी || ३ ||

(प्रकारान्तरञ्च)

ददाति यस्मादिह दिव्यभावं मायामये कर्म च संक्षिणोति |
फलं चतुर्वर्गभवञ्च यस्मात्तस्मात्तु दीक्षेत्यभिधानमस्याः || ४ ||

(दीक्षाफलम्)

कोटिजन्मकृतं पापं ज्ञानाज्ञानकृतञ्च यत् |
दीक्षाग्रहणमात्रेण पलायेत न संशयः || ५ ||

ब्रह्महत्या-सुरापान-स्वर्णस्तेयादिपातकम् |
उपपातकलक्षाणि हन्ति दीक्षात्रयान्नरः || ६ ||

(वर्णभेदेन दीक्षायाः फलभेदाः)

दीक्षितो ब्राह्मणो याति ब्रह्मलोकमनामयम् |
इन्द्रलोकं क्ष्त्रियोऽपि प्राजापत्यं तथा विशः || ७ ||

शूद्रो गन्धर्वनगरं याति दीक्षाप्रभावतः |
चतुर्णामपि वर्णानामतो दीक्षा प्रशस्यते || ८ ||

------------------------------------------------------

देवि दीक्षाविहीनस्य न सिद्धिर्न च सद्गतिः |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गुरुणा दीक्षितो भवेत् ||

इत्यादिवचनैः प्रतिपादितम् |


(दीक्षायास्त्रैविध्यम्)

शाम्भवी चैव शाक्तेयी मान्त्री चैव शिवागमे |
दीक्षोपदिश्यते त्रेधा शिवेन परमात्मना || ९ ||

(तत्र मान्त्री दीक्षा)

मन्त्रमार्गानुसारेण साक्षात् कृत्वेष्टदेवताम् |
गुरुः सद्भोधयेच्छिष्यं मन्त्रदीक्षेति सोच्यते || १० ||

(तस्या एव क्रियावतीत्याख्यं प्रकारान्तरम्)

अथवा मन्त्रपूजाति-ध्यानयोगादिभिः कृता |
गुरुणा योगमार्गेण तथा शास्त्रानुसारतः || ११ ||

मान्त्री क्रियावती सा तु कुण्डमण्डलपूर्विका |

(मात्र्या एव प्रकारान्तरम्)

मन्त्रोपदेशमात्रन्तु मन्त्रदीक्षेति चापरे || १२ ||

(मान्त्री दीक्षेयं सर्ववर्ण-सम्प्रदायसाधारणी)

सामान्यभूता खलु मान्त्रिकी स्याद्
दीक्षा स्मृता मन्त्रगणेषु तद्वत् |
वर्णेषु चापि द्विजपूर्वकेषु
स्याच्चैव शाक्तेष्वपि वैष्णवेषु || १३ ||

------------------------------------------

	९-१७ | शाम्भवीति |शाम्भवी शाक्तेयी मान्त्री चेति त्रिविधा दीक्षा | 
त्रेधेत्यनेनान्येषामाणवादिदीक्षाभेदानाम्-अत्रैवान्तर्भावः सूचितः |

	नन्विह शाम्भवी शाक्तेयी मान्त्रीति क्रमेण त्रिविधां दीक्षामुद्दिश्य 
मन्त्रमार्गानुसारेणेत्यादि-तत्तद्विशेषलक्षणनिरूपणावसरे मान्त्री शाक्तेयी शाम्भवीति 
व्युत्क्रमेण निर्देशः कथम् ? कथं वा �


(शाक्तेयी दीक्षा)

सिद्धे स्वशक्तिमालोक्य तया केवलया शिशोः |
निरुपायं कृता दीक्षा शाक्तेयी परिकीर्तिता || १४ ||

(ज्ञानवती दीक्षैव शाक्तेयी दीक्षेति मतान्तरम्)

अथ ज्ञानवती दीक्षा शक्तिदीक्षेति चापरे || १५ ||

(शाम्भवी दीक्षा)

अभिसन्धिं विनाऽचार्यशिष्ययोरुभयोरपि |
देशिकानुग्रहेणैव शिवताव्यक्तिरूपिणी |
सेयन्तु शाम्भवी प्रोक्ता शिवावेशनकारिणी || १६ ||

(तस्याः प्रकारान्तरम्)

गुरोरालोकमात्रेण स्पर्शात् सम्भाषणादपि |
सद्यः संज्ञा भवेज्जन्तोः शाम्भवी चेति चागमे || १७ ||

------------------------------------------------------

      त्रिविधा सा भवेद्दिक्षा मान्त्री शाक्ती च शाम्भवी |

इति गन्धर्वतन्त्रषड्विंशपटलवचने दीक्षाणां विशिष्टक्रमनिर्देशे सत्यपि अत्र 
व्युत्क्रमेणोद्देशः ? उच्यते � राघवभट्टधृतषडाम्नायमहारत्ने �

	त्रिविधा सा भवेद्दीक्षा प्रथमा आणवी परा |
	शाक्तेयी शाम्भवी चान्या सद्यो मुक्तिविधायिनी ||

इत्यनेनाणवदीक्षायाः प्राथम्यमुपदर्श्य 

	मन्त्रार्चनासनस्थानध्यानयोगादिभिः कृता |
	दीक्षा सा त्वाणवी प्रोक्ता यथाशास्त्रोक्तकारिणी ||

इति यदाणवदीक्षालक्षणं कृतं तेन सह 

	अथवा मन्त्रपूजादिध्यानयोगादिभिः कृता |

इत्यादिपूर्णानन्दोक्तमान्त्रदीक्षालक्षणस्याभेदात् क्रियावती मान्त्री दीक्षैवाणवी दीक्षा, 
तस्याश्च प्राथम्यं प्रागुक्तषडाम्नायमहारत्नवचनेनोपपादितमेव | ततश्च प्रथमा 
मान्त्री, द्वितीया शाक्ती, तृतीया शाम्भवीति स्थितम् | अत एव गन्धर्वतन्त्रे षड्विंशपटले मान्त्री 
शाक्ती शाम्भवीति क्रममुद्दिश्य �


	मन्त्रार्च्चनासनस्थानध्यानयोगादिभिः कृता |
	मान्त्री दीक्षा च सा प्रोक्ता यथाशास्त्रोक्तकारिणी ||
	सिद्धैः स्वशक्तिमालोक्य तया केवलया शिशोः |
	निरुपायकृता दीक्षा शाक्तेयी परिकीर्तिता ||
	अभिसन्धिं विनाऽचार्य-शिष्ययोरुभयोरपि |
	देशिकानुग्रहेणैव शिवताव्यक्तिकारिणी |
	सेयन्तु शाम्भवी दीक्षा शिवावेशनकारिणी ||

यथायथं लक्षणानि कृतानि | एवञ्च प्रागुक्ततत्तद्दीक्षालक्षणैः प्रथमं 
विधिबोधितमान्त्रदीक्षया लब्धप्रवेशे शिष्ये मन्त्रसिद्धस्य गुरोः स्वशक्तेरुन्मीलनं द्वितीया 
मान्त्री दीक्षा | ततश्चाविर्भावितशक्तेः शिष्यस्य शिवतासम्पादनं तृतीया शाम्भवी 
दीक्षेत्यवगम्यते इति षडाम्नायमहारत्नानुसारि सिद्धान्तः |

	राघवभट्टधृतवायवीयसंहितायान्तु �

	शाम्भवी चैव शाक्ती च मान्त्री चैव शिवागमे |
	दीक्षोपदिश्यते त्रेधा शिवेन परमात्मना ||

इत्युद्दिश्य �

	गुरोरालोकमात्रेण स्पर्शात् सम्भाषणादपि |
	सद्यः संज्ञा भवेज्जन्तोर्दीक्षा सा शाम्भवी मता ||
	शाक्ती ज्ञानवती दीक्षा शिष्यदेहं प्रविश्य तु |
	गुरुणा योगमार्गेण क्रियते ज्ञानचक्षुषा |
	मान्त्री क्रियावती सा तु कुण्डमण्डलपूर्विका ||

इत्येतानि लक्षणानि कृतानि | अस्मिन् कल्पे प्रागुक्ततत्तल्लक्षणैः प्रथमं विषयविमुग्धात्मनः 
शिष्यस्य सद्गुरुदर्शनमात्रेण संज्ञालाभस्ततो विषयवैमुख्यम् इति शाम्भवी दीक्षा | 
ततोऽनया दीक्षया सम्भावितशम्भुभावस्य द्वितीया शाक्ती दीक्षा | सा च ज्ञानवतीति तया 
दीक्षया ज्ञानोत्पादे तृतीया मान्त्री दीक्षा | सा च प्रागुक्तदीक्षाद्वयेन 
सम्भावितशम्भुभावस्य समुत्पन्नज्ञानस्य च शिष्यस्य कुण्डमण्डलाद्युपायपूर्विका 
कर्मभूयिष्ठा च मन्त्रप्रदानरूपा क्रियावती |

एतदभिप्रायेणैव �

	महादीक्षा तथा दीक्षा उपदेशस्ततः परम् |
	युगे युगे च कर्तव्य उपदेशः कलौ युगे ||

इति तन्त्रसारधृतविश्वसारवचनेनापि प्रतियुगं दीक्षात्रयस्य 
कर्तव्यतामुपपाद्योपदेशरूपमान्त्रदीक्षायाश्चरमत्वम्-अभिहितम् | अत्र ततः 
परमित्यभिधानाद्दीक्षात्रयस्यैव कर्तव्यत्वमवगम्यते |

	षटचक्रादिज्ञानापेक्षिणामन्तर्यागादिकर्मणाम्-उपदेशस्य प्रबलाज्ञानमलीमसे 
शिष्यमनसि सर्वथा प्रवेशासम्भवात् �

 (आगम�सब्दार्थः)

आतगः शिववक्त्रेभ्यो गतश्च गिरिजामुखे |
मतश्च वासुदेवेन तेनागम इहोच्यते || १८ ||

(गुरुलक्षणम्)

अथ वक्ष्ये गुरूणान्तु लक्षणं तन्त्रसूचितम् |
उद्धर्तुं चैव संहर्तुं समर्थो ब्राह्मणोत्तमः || १९ ||

--------------------------------------------------------

	देवतागुरुमन्त्राणामैक्यं सम्भावयन् धिया |
	जपेदेकमनाः प्रातःकालान्मध्यन्दिनावधि ||

इति गन्धर्वतन्त्राष्टाविंशपटलोक्तदेवतागुरुमन्त्रैक्य-भावनानुपपत्तेश्च ज्ञानविशोधित एव 
शिष्यहृदये कर्मोपदेशः समीचीन इति | एतन्मतद्वयप्रदर्शनार्थमेव श्रीमत्परमहंसैः 
शाम्भवी शाक्ती मान्त्रीति दीक्षाक्रममुद्दिश्य व्युत्क्रमेण लक्षणानि कृतानीत्यवधेयम् | तथा 
चात्र श्रीमत्परमहंसैर्दीक्षाभेदानामुभयविधमेव लक्षणमथवेत्यादिना सूचितमिति 
निष्कर्षः |

	१९ | गुरुशिष्यावुभौ मोहादपरीक्ष्य परस्परम् |
	उपदेशं ददद् गृह्णन् प्राप्नुयातां पिशाचताम् |

इति कुलार्णव-पञ्चमखण्डीय-चतुर्दशोल्लासवचनेन गुरुशिष्ययोः परस्परमपरीक्ष्य 
मन्त्रदानग्रहणनिषेधात् परीक्षायाश्च लक्षणज्ञानापेक्षित्वेन गुरुशिष्ययोर्लक्षणे वक्तव्ये 
क्रमप्राप्तं गुरुलक्षणमाह �अथेति | तथा बृहन्नीलतन्त्रे तृतीयपटले �

	अनिन्दितवेशधारी कपटेन विनाकृतः |
	आचारवान् महाविद्याराधनेषु च तत्परः ||

	तत्कल्पाचारसक्तश्च गुरुरित्यभिधीयते |
	कौलज्ञानी महायोगी गुरुरेव च दैवतम् ||

	कुलीनः सर्वमन्त्राणां दाता सर्वेषु सुन्दरि |
	दीक्षाप्रभुः स एवात्मा नापरो वेदपारगः || इति |

विशिष्याह कुलार्णवे पञ्चमखण्डे त्रयोदशोल्लासे �

	श्रीगुरुः परमेशानि शुद्धवेशो मनोहरः |
	सर्वलक्षणसम्पन्नः सर्वावयवशोभितः ||


तत्त्वज्ञो मन्त्रयन्त्राणां मर्मवेत्ता रहस्यवित् |
पुरश्चरणकृत् सिद्धो मन्त्रसिद्धिप्रयोगवित् || २० ||

--------------------------------------------------

	सर्वागमार्थतत्त्वज्ञः सर्वमन्त्रविधानवित् |
	लोकसम्मोहनकरो देववत् प्रियदर्शनः ||

	सुमुखः सुलभः स्वच्छो भ्रमसंशयनाशकः |
	इङ्गिताकारवित् प्राज्ञ ऊहापोहविदुज्ज्वलः ||

	अन्तर्लक्ष्यो बहिर्दृष्टिः सर्वज्ञो देशकालवित् |
	आज्ञासिद्धिस्त्रिकालज्ञो निग्रहानुग्रहक्षमः ||

	बेधको बोधकः शान्तः सर्वजीवदयापरः |
	स्वाधीनेन्द्रियसञ्चारः षड्वर्गविजयक्षमः ||

	अग्रगण्योऽतिगम्भीरः पात्रापात्रविशेषवित् |
	शिवविष्णुसमः साधुर्मन्ददर्शनदूषकः ||

	निर्मलो नित्यसन्तुष्टः स्वतन्त्रो मन्त्रशक्तिमान् |
	सद्भक्तवत्सलो धीरः कृपालुः स्मितपूर्णवाक् ||

	भक्तप्रियः सदोदारो गम्भीरः शिष्टसाधकः |
	स्वेष्टदेवगुरुज्येष्ठवनितापूजनोत्सुकः ||

	नित्ये नैमित्तिके काम्ये रतः कर्मण्यनिन्दिते |
	रागद्वेषभयक्लेशदम्भाहङ्कारवर्जितः ||

	स्वविद्यानुष्ठानरतो धर्मादीनामुपार्जकः |
	यदृच्छालाभसन्तुष्टो गुणदोषविभेदकः ||

	स्त्रीधनादिष्वनासक्तो दुःसङ्गव्यसनादिषु |
	सर्वाहम्भावसंयुक्तो निर्द्वन्द्वो नियतव्रतः ||

	अलोलुपो ह्यसङ्कल्पपक्षपाती विचक्षणः |
	वित्तविद्यादिभिर्मन्त्रयन्त्रतन्त्राद्यविक्रयी ||

	निःसङ्गो निर्विकल्पश्च निर्णीतार्थोऽतिधार्मिकः |
	तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी निरपेक्षो निरामयः ||

	इत्यादिलक्षणोपेतः श्रीगुरुः कथितः प्रिये || इति |

गन्धर्वतन्त्रे षड्विंशपटलेऽपि � गुरुः सर्वगुणोपेतो दोषैरस्पृष्टमानसः | इत्यादि | 
एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् |


दाता दान्तः शान्तमना नितान्तशान्तविग्रहः |
अध्यात्मविद् ब्रह्मचारी कुलीनो गुरुरुच्यते || २१ ||

(शिष्यलक्षणम्)

सुन्दरः सुमुखः स्वच्छः प्रज्ञावान् सुस्थिराशयः |
अलुब्धः स्थिरगात्रश्च प्रेक्षाकारी जितेन्द्रियः || २२ ||

आस्तिको दृढभक्तिश्च गुरौ मन्त्रे च दैवते |
एवंभूतो भवेच्छिष्यस्त्वितरो दुःखकृद् गुरोः || २३ ||

(दीक्षायाः पूर्वं शिष्यो गुरुं सेवेत)

आदौ सेवा गुरोः कार्या शरीरवाङ्मनोधनैः || २४ ||

(गुरुसेवाप्रकारः)

शुभेऽह्नि स्नानमाचर्य संपूज्य गणनायकम् |
सूर्यं हरिं शिवं दुर्गां वाणीञ्च कमलालयाम् || २५ ||

--------------------------------------------------

	२२ | शिष्यलक्षणमाह सुन्दर इति | गन्धर्वतन्त्रे षड्विंशपटलेऽपि �

	यथायोग्यगुणैः पूर्वैर्युक्तश्चातिप्रियंवदः |
	विशुद्धदेहवदनः शुक्लाम्बरधरः शुचिः ||

	विमुखः परनिन्दासु देवतादर्शनेषु च |
	परीयवनिताभूमिपीडासु विगतस्पृहः ||

	दयान्वितः सर्वजने प्रेक्षाकारी जितेन्द्रियः |
	आस्तिको गुरुभक्तश्च शुद्धिमान् सुस्थिराशयः ||

	अलुब्धः स्थिरमैत्रश्च गुरुवाक्यप्रमाणकः |
	सर्वदा दृढभक्तिश्च गुरौ मन्त्रे सदैवते ||

	एवंविधो भवेच्छिष्यस्त्वितरो दुःखकृद् गुरोः || इति |

	निष्.इद्धगुरुशिष्यलक्षणन्तु ग्रन्थकृता न धृतमिति अस्माभिरप्युपेक्षितम्, तद्विस्तरस्तु 
कुलार्णवादौ द्रष्टव्यः |


मातरं पितरं नत्वा ब्राह्मणान् परितोष्य च |
फलपुष्पसुभोज्यादीन् गृहीत्वा भक्तिसंयुतः || २६ ||

पुरुषार्थ � समावाप्त्यै सच्छिष्यो गुरुमाश्रयेत् |
शिववत् पूजयेद् भक्त्या शिवज्ञानप्रकाशकम् || २७ ||

त्रिधा प्रदक्षिणीकृत्य दण्डवत् प्रणमेत् क्षितौ |
विज्ञापयेत् समुत्थाय जानुभ्यामवनीं गतः || २८ ||

कृताञ्जलिपुटो भूत्वा प्रणिपत्य पुनर्गुरुम् |
गुरोराज्ञां समासाद्य विरमेद् विधिपूर्वकम् || २९ ||

गुरूच्यमाने वचने दद्यादित्थं वचस्तदा |
प्रसीद नाथ देवेति स तथेति कृतादरः || ३० ||

प्रतिकूलं गुरोर्नित्यं मनसापि न कारयेत् || ३१ ||

नारायणधिया नित्यमेकग्रामनिवासिनम् |
कर्मणा मनसा वाचा वन्दनं समुपाचरेत् || ३२ ||

प्रातः शिरसि शुक्लाब्जे द्विनेत्रं द्विभुजं गुरुम् |
वराभयकरं शान्तं स्मरेत्तन्नामपूर्वकम् || ३३ ||

गुरुं नाम्ना न भाषेत जपकालादृते क्वचित् |
श्रीनाथ देव स्वामीति विवादे साधने वदेत् || ३४ ||

(गुरुसेवाफलम्)

ब्रह्मविष्णुशिवादीनां पूजने यत् फलं लभेत् |
तत् फलं समवाप्नोति प्रत्यहं वन्दने गुरोः || ३५ ||


गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः |
भवार्णवतरिः शान्तो गुरुरेव परा गतिः || ३६ ||

(गुरोरग्रे मानवान्तरपूजानिषेधः)

गुरौ तिष्ठति यस्त्वन्यं मानुषं पूजयेन्नरः |
स दुर्गतिमवाप्नोति सत्यं सत्यं न संशयः || ३७ ||

(गुरुमङ्गीकृत्य तत्र वैमनस्यं दोषाय)

प्रतिपद्य गुरुं यस्तु मोहाद्विप्रतिपद्यते |
युगकोटीः स नरके पच्यते नात्र संशयः || ३८ ||

(गुर्वाज्ञाया अपरिपालनं नरकाय भवति)

ये गुर्वाज्ञां न कुर्वन्ति पापिष्ठाः पुरुषाधमाः |
न तेषां नरकक्लेशान्निस्तारोऽस्ति कथञ्चन || ३९ ||

(गुरोरधिक्षेपादौ दोषः)

अधिक्षिप्य गुरुं मोहात् परुषं प्रवदन्ति ये |
शूकरत्वं भवत्येव तेषां जन्मशतेष्वपि || ४० ||

(गुरुद्रोहपरिणामः)

ये गुरोर्द्रोहिणो मूढाः सततं पापकारिणः |
तेषान्तु यावत् सुकृतं दुष्कृतं स्यान्न संशयः || ४१ ||

(गुरुभक्तेर्मुक्तिप्रयोजकत्वम्)

गुरौ येषां स्थिरा भक्तिर्मुक्तिस्तेषां करे स्थिता |
रात्रौ दिने च तस्याज्ञां दासवत् परिपालयेत् || ४२ ||


(गुरौ शिष्यस्य व्यवहारः)

असह्यमशुभं तद्वद्बहुवाक्यं परित्यजेत् |
अभिमानं न कुर्वीत धनजात्याश्रमादिभिः || ४३ ||

गुरुद्रव्यं न भोक्तव्यं तेनादत्तं कदाचन |
दत्तं प्रसादवद् ग्राह्यं लोभतो न कदाचन || ४४ ||

अद्वैतं देवपूजाञ्च जपयज्ञस्तवादिकम् |
परिहासं प्रलापञ्च गुरोः साक्षाद् विवर्जयेत् || ४५ ||

पादुकायोगपट्टादि-गुरुचिह्नानि साधनम् |
न लङ्घयेत् स्पृशेन्नैव पादाभ्यां प्रणमेत् सदा || ४६ ||

काष्ठासनोपवेशञ्च यानाद्यारोहणं तथा |
पल्यङ्कशयनं तद्वत्तथा पादप्रसारणम् ||

अङ्गभङ्गञ्च लीलाञ्च न कुर्याद् गुरुसन्निधौ || ४७ ||

गमनागमनं कुर्यात् प्रणम्य गुरुपादुकाम् |
विचार्य कार्यं कुर्वीत गुरुवाक्यप्रसादवान् || ४८ ||

छायां न लङ्घयेत्तद्वन्न गच्छेत् पुरतो गुरोः |
पश्चात् पादेन निर्गच्छेत् प्रणम्य च गुरोर्गृहात् || ४९ ||

गुरोरग्रे न कुर्वीत प्रभावं शिष्यसंग्रहम् || ५० ||

(गुरोस्तोषस्येष्टसाधनत्वं रोषस्येष्टप्रतिबन्धकत्वञ्च)

गुरौ तुष्टे शिवस्तुष्टः शिवे तुष्टे जगत्त्रयम् |
शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन || ५१ ||

 (तत्रोपसंहारः)

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गुरोः कोपं न कारयेत् |
एवंविधविधानेन सेवां कुर्यादतन्द्रितः || ५२ ||

(वर्णेषु कतमः कियता कालेन गुरुसेवया शिष्यत्वयोग्यतामर्हति)

अब्दैकेन भवेद् योग्यो ब्राह्मणोऽब्दद्वयान्नृपः |
वैश्यो वर्षैस्त्रिभिः शूद्रश्चतुर्भिर्वत्सरैर्गुरोः || ५३ ||

(गुरोः कर्तव्यम्)

गुरुश्चात्मविशुद्ध्यर्थं शिष्यांस्तु परितोषयेत् |
चिरं विचार्य यत्नेन देयमन्त्रान् विचारयेत् || ५४ ||

(अ-क-थ-ह-चक्रम्, तत्र रेखापातः)

पूर्वाग्राः पञ्च रेखाः स्युर्दक्षिणाग्रा लिखेत्तथा |
चतुश्चतुःप्रकारेण चतुःकोष्ठं भवेदथ || ५५ ||

--------------------------------------------------------

५३ | अब्दैकेनेति | तन्त्रराजे द्वितीयपटले �

	एकद्वित्रिचतुःपञ्चवर्षाण्यालोच्य योग्यताम् |
	भक्तियुक्तान् गुणांश्चापि क्रमाद् वर्णेषु सङ्करे ||

	पश्चादुक्तक्रमेणैव वदेद्विद्यामनन्यधीः |
	अन्यथा चेद् वदेन्नाशं सशिष्यो गुरुराप्नुयात् ||

इति वचनाभ्यामुक्तक्रमेणैव ब्राह्मणादिवर्णचतुष्टयस्य परीक्षाकालमभिधाय 
सङ्करवर्णानां पञ्चभिर्वर्षैः परीक्षाभिहितेति विशेषो दृश्यते |

	५५ | पूर्ववचने देयमन्त्रान् विचारयेदित्युक्तम्, तत्र मन्त्रविचारक्रमे चक्रस्यापेक्षितत्वात् 
�

	महाकथहचक्रार्थं सर्वचक्रोत्तमोत्तमम् |
	यस्य विचारमात्रेण कामरूपी भवेन्नरः ||

इति रुद्रजामलोत्तरखण्डीयपञ्चमपटलवचनेन,

	वैष्णवे च तथा शैवे देवीमन्त्रे च भैरव |
	अकथहं महाचक्रं विचार्य यत्नपूर्वकम् |
	यो गृह्णाति महामन्त्रं स शिवो नात्र संशयः ||

इति रुद्रजामलोत्तरखण्डीयतृतीयपटलवचनेन च अकथहचक्रस्य सर्वचक्रोत्तमोत्तमत्व-


ईशानस्थ-चतुःकोष्ठमाग्नेययाञ्च चतुस्तथा |
तदधःस्थं चतुःकोष्ठं तद्वामस्थं तथैव च || ५६ ||

(कोष्ठानां संज्ञा)

सिद्धं साध्यं सुसिद्धञ्च रिपुञ्च (?) समुदाहृतम् || ५७ ||

(तत्र वर्णन्यासक्रमः)

एतेषामाद्यकोष्ठेषु द्वितीयेषु ततः परम् |
तृतीयेषु चतुर्थेषु क्रमादावृत्तितः पुनः || ५८ ||

------------------------------------------------------

प्रतिपादनात् फलविशेषप्रसवितृत्वावधारणाच्च प्रथमं तदेव निरूपयति � पूर्वेत्यादिना | 
तत्र पश्चिमतः पूर्वाग्राः पञ्च, उत्तरतो दक्षिणाग्राश्च पञ्च रेखाः कर्तव्याः | एवं 
कृते षोडश कोष्ठानि सम्पद्यन्ते |

	५६ | तेषाञ्च षोडशकोष्ठानां चतुर्धा विभागः कर्तव्यः | तत्र ऐशानं 
कोष्ठचतुष्कम्, आग्नेयं कोष्ठचतुष्कम्, तदधःस्थम् आग्नेयकोष्ठचतुष्कादधःस्थं 
नैरृतकोष्ठचतुष्कम्, तद्वामस्थं नैरृतकोष्ठचतुष्कवामस्थं वायव्यं कोष्ठचतुष्कञ्च 
कल्पयेदित्येवाह पूर्ववचने चतुश्चतुःप्रकारेणेत्यनेन |

	५७ | तत्र प्रथमचतुष्कं सिद्धाख्यम्, द्वितीयचतुष्कं साध्याख्यम्, तृतीयचतुष्कं 
सुसिद्धाख्यम्, चतुर्थचतुष्कञ्चारिरिति संज्ञां भजते |

	५८ | एतेषामिति | एतेषां षोडशकोष्ठानाम् आद्यकोष्ठचतुष्केषु ईशानस्थेष्वित्यर्थः | 
द्वितीयेषु आग्नेयेषु, तृतीयेषु नैरृतेषु, चतुर्थेषु वायव्येषु च प्रागुक्तन्यासक्रमेण लभ्येषु 
सिद्धादिचतुश्चतुःकोष्ठेषु प्रादक्षिण्येनावृत्त्या वक्ष्यमाणान् वर्णान् लिखेदिति परेणान्वयः | 
अत्र यद्यपि क्रमादावृत्तित इत्यनेन दक्षिणावृत्तिर्वामावृत्तिर्वा विशेषतो नाभिहिता, तथापि �

	सर्वेषु गृहमध्येषु प्रादक्षिण्यक्रमेण तु |
	अकारादिक्षकारान्तं लिखित्वा गणयेत्ततः || ५ |५|

इति रुद्रजामलपञ्चमपटलवचनेन दक्षिणावृत्तिः स्फुटमवगम्यते | अत एव तन्त्रसार-


अकारादिविसर्गान्तान् कादि-मान्ताल्लिखेत् सुधीः |
यादि-सान्तान् समालिख्य हलक्षांश्च लिखेत्ततः || ५९ ||

----------------------------------------------------------

कृतापि दक्षिणावर्तयोगेन कोष्ठे वर्णाल्लिखेत् सुधीरित्युक्तम् | राघवभट्टेनापि शारदाटीकायां 
प्रादक्षिण्येनेत्यभिहितम् इति निष्कर्षः |

	५९ | तान् वर्णानाह � अकारेत्यादि | अकारादिविसर्गान्तान्, ततः ककारतो मकारान्तान्, 
ततो यकारतः सकारान्तान् ततश्च हलक्ष इति वर्णत्रयं लिखेत् |

	एतेनैतदुक्तं भवति � आद्यकोष्ठचतुष्कस्य प्रथमे कोष्ठे अकारम्, द्वितीयचतुष्कस्य 
प्रथमे आकारम्, तृतीयचतुष्कस्य प्रथमे इकारम्, चतुर्थचतुष्कस्य प्रथमे ईकारम् | 
एवमाद्यचतुष्कस्य द्वितीये उकारम्, द्वितीयचतुष्कस्य द्वितीये ऊकारम्, तृतीयचतुष्कस्य द्वितीये 
ऋकारम्, चतुर्थचतुष्कस्य द्वितीये ऋकारम् | एवमाद्यचतुष्कस्य तृतीये ऌकारम्, द्वितीय-चतुष्कस्य 
तृतीये ॡकारम्, तृतीयचतुष्कस्य तृतीये एकारम्, चतुर्थचतुष्कस्य तृतीये ऐकारम् | एवं 
प्रथमचतुष्कस्य चतुर्थे ओकारम्, द्वितीयचतुष्कस्य चतुर्थे औकारम्, तृतीयश्चतुष्कस्य चतुर्थे 
अंकारम्, चतुर्थचतुष्कस्य चतुर्थे अःकारं लिखेत् | इति स्वरवर्णन्यासक्रमः | एवमनेनैव 
क्रमेण ककारादिक्षकारान्तान् वर्णान् लिखेत् | तथाच प्रथमचतुष्कस्य प्रथमे कोष्ठे 
ककारम्, द्वितीयचतुष्कस्य प्रथमे खकारम्, तृतीयचतुष्कस्य प्रथमे गकारम्, चतुर्थचतुष्कस्य 
प्रथमे घकारं लिखेत्, एवमनया रीत्या ङकारादीनां क्षकारान्तानामपरेषामपि 
वर्णानां प्रादक्षिण्येन पुनः पुनरावृत्त्या न्यासः कर्तव्य इति | अत्र �

	अकारादिहकारान्तं मूलकोष्ठादितः सुधीः |
	दक्षिणावर्तयोगेन कोष्ठे वर्णाल्लिखेत् सुधीः ||

इति तन्त्रसारधृतविश्वसारवचनेन अकारादिहकारान्तानां वर्णानां चक्रे सन्निवेश उपदिश्यते, 
ततश्च हलक्षांश्च लिखेत्ततः इति श्रीतत्त्वचिन्तामणिवचनेन सह तन्त्रसारवचनविरोधः स्यात् | 
रुद्रजामलीयपञ्चमपटले अकथहचक्रप्रकरणे �

	अकारादिक्षकारान्तं लिखित्वा गणयेत्ततः | इति |

तन्त्रराजतन्त्रप्रथमपटले च �

	एवं चतुर्षु कोष्ठेषु क्षान्तावधि समालिखेत् |

इत्युक्तम्, एतदपि वचनद्वयम् अकारादिक्षकारान्तवर्ण-सन्निवेशनस्यैव समर्थकम् | प्रकृते 
तथानङ्गीकारे लादिक्षादिनाम्नां दीक्षार्थिनां मन्त्रविचारासम्भवः | 
अतोऽकारादिक्षकारान्त-


मित्याकारकं विश्वसारवचनं विकृतं सदकारादिहकारान्तमित्याकारेणाधुनातनेषु 
तन्त्रसारेषु वर्तत इति प्रतीमः | न च �

	अपभ्रंशाक्षरं ल-क्षौ हित्वा षण्डचतुष्टयम् |
	मन्त्राक्षरैः सहैकैकं नामवर्णान् विशोधयेत् ||

इत्यागमतत्त्वविलास-राघवभट्टधृतपिङ्गलामतवचने लक्षयोर्वर्जनदर्शनात् 
प्रागुक्ततन्त्रसारवचनमविरुद्धमिति वाच्यम्, प्रागुक्तपिङ्गलामतवचनस्य स्वरव्यञ्जनभेदभिन्न-
नाममन्त्रघटकप्रत्यक्षरशोधनविषयत्वात् | अत एव राघवभट्टेन � पिङ्गलामते 
प्रत्यक्षरं सिद्धादिगणनोक्ता |

	मातापितृकृतं नाम यच्चाप्यभिजनैः कृतम् |
	विश्लिष्य तत्र वै वर्णान् स्वरव्यञ्जनभेदतः ||

	तथैव मन्त्रबीजानि ततः शोधनमारभेत् |
	बिन्दुद्विबिन्दुकोपध्मानीयजिह्वा�न्घ्रिसम्भवान् |
	संहतोच्चारणप्राप्तमधिकाक्षरमेव च ||

इत्युपक्रम्य अपभ्रंशाक्षरमित्याद्युक्त्वा 

	व्यञ्जनैर्व्यञ्जनान्येव स्वरैः साकं स्वरांस्तथा |
	आद्यमाद्येन संशोध्य द्वितीयेन द्वितीयकम् ||

इत्यादिना तस्य प्रत्यक्षरशोधनरूपकल्पान्तरत्वमुक्तम् | अपि च अपभ्रंशेत्यादिपिङ्गलामतवचने 
षण्डचतुष्टयमित्यनेन ऋ ॠ ऌ ॡ संज्ञकानां नपुंसकार्णानामपि वर्जनं तस्य 
कल्पान्तरत्वं प्रमाणयति | ततश्च नाममन्त्राद्यक्षरशोधन-विधायके कल्पेऽस्मिन् 
लक्षयोरादानं युक्तमेवेति सर्वमवदातम् |

	तन्त्रराजन्त्रे प्रथमपटले �

	चतुश्चतुर्विभागेन कल्पयेत्तानि वै क्रमात् |
	प्रथमप्रथमे त्वाद्यं द्वितीयप्रथमे तथा ||

	द्वितीयमन्यतश्चान्यत्तथान्यदपि कल्पयेत् |
	तत्तत्कोष्ठेषु विलिखेत्तत्तत्पञ्चममक्षरम् |
	एवं चतुर्षु कोष्ठेषु क्षान्तावधि समालिखेत् ||

इत्यादि-वचनैरपीयमेव वर्णस्थापनापरिपाटी निरूपिता | विशदीकृतमेतत् 
तन्त्रराजप्रथमपटलटीकायां सुभगानन्दनाथेन �

	एवं लिखिते सति प्रथमचतुष्कप्रथमकोष्ठे अ क थ ह इति चत्वार्यक्षराणि |


(तत्र मन्त्रगणनाक्रमः)

निजनामादिवर्णन्तु यस्मिन् कोष्ठे प्रदृश्यते |
तत्कोष्ठाद् गणयेन्मन्त्री मन्त्रस्याद्यक्षरावधि || ६० ||

सिद्धसिद्धं सिद्धसाध्यं सिद्धसुसिद्धमेव च |
सिद्धारिञ्च क्रमेणैव साध्यकोष्ठे लिखेत्ततः || ६१ ||

साध्यसिद्धं साध्यसाध्यं साध्यसुसिद्धमेव च |
साध्यारिञ्च क्रमेणैव सुसिद्धे गणयेद् बुधः || ६२ ||

सुसिद्धसिद्धमादौ च सुसिद्धसाध्यमेव च |
ततः सुसिद्धसुसिद्धं सुसिधारिमथो ततः || ६३ ||

अरिसिद्धमरिसाध्यमरिसुसिद्धमेव च |
अर्यरिञ्चैव मन्त्रज्ञो वर्जयेच्च चतुष्टयम् || ६४ ||

-------------------------------------------------
तद्द्वितीयकोष्ठे उ ङ प इति त्रीणि | तत्तृतीयकोष्ठे ऌ झ म इति त्रीणि | तच्चतुर्थकोष्ठे ओ ड व इति 
त्रीणि |

	द्वितीयचतुष्कप्रथमकोष्ठे � आ ख द ल इति चत्वार्यक्षराणि | तद्द्वितीयकोष्ठे � ऊ च 
फ इति त्रीणि | तत्तृतीयकोष्ठे ॡ ञ य इति त्रीणि | तच्चतुर्थकोष्ठे औ ढ श इति त्रीणि |

	तृतीयचतुष्कप्रथमकोष्ठे इ ग ध क्ष इति चत्वारि | तद्द्वितीयकोष्ठे ऋ छ व इति त्रीणि | 
तत्तृतीयकोष्ठे ए ट र इति त्रीणि | तच्चतुर्थकोष्ठे अं ण ष इति त्रीणि |

	चतुर्थचतुष्कप्रथमकोष्ठे इ घ न इति त्रीणि | तद्द्वितीयकोष्ठे ऋ ज भ इति त्रीणि | 
तत्तृतीयकोष्ठे ऐ ठ ल इति त्रीणि | तच्चतुर्थकोष्ठे अः त स इति त्रीणि | एवं लिखिते 
प्रथमचतुष्ककोष्ठाक्षराणाम्-उपरितनाक्षराणि द्वितीयचतुष्ककोष्ठेषु यथाक्रमं दृश्यन्ते 
इत्यन्तेन ग्रन्थेन |

	६०-६४ | एवं वर्णन्यासक्रममुक्त्वा गणनाक्रममाह � निजेति | पूर्वोक्तानां 
षोडशकोष्ठानां मध्ये यस्मिन् कोष्ठे निजनामदिवर्णं साधकस्य नाम्नः 
प्रथममक्षरं दृश्यते, तत्कोष्ठात् मन्त्रस्याद्यक्षरावधि, यस्मिन् कोष्ठे 
मन्त्रघटकाक्षराणां प्रथममक्षरं दृश्यते तत्कोष्ठं यावद् येनैव लिखनं 
कुर्यात्तेनैव गणनं स्मृतमिति तन्त्रसारधृतविश्वसारोक्तरीत्या गणयेत् वक्ष्यमाण-सिद्धसिद्ध-
सिद्धसाध्यादीनीति शेषः |


अरिसिद्धः सुरं हन्यादरिसाध्यस्तु कन्यकाम् |
पत्नीमरिसुसिद्धस्तु अर्यरिर्मल (?) नाशयेत् || ६५ ||

सिद्धसिद्धो यथोक्तेन सिद्धसाध्यो गुणद्वयात् |
सिद्धसुसिद्धोऽर्द्धजपात् सिद्धारिर्हन्ति बान्धवान् || ६६ ||

द्विगुणात् साध्यसिद्धस्तु साध्यसाध्यो निरर्थकः |
द्विगुणात् साध्यसुसिद्धः साध्यारिर्हन्ति गोत्रजान् || ६७ ||

-----------------------------------------------------------

	तदेव गणनाक्रममुपदिशति सिद्धेत्यादिना अर्यरिञ्चैवेत्यन्तेन | एतदुक्तं भवति � यत्र 
चतुष्के स्वनामाद्यक्षरं तत् सिद्धसिद्धकोष्ठं ततस्तस्मिन्नेव चतुष्के प्रादक्षिण्येन 
कोष्ठत्रये सिद्धसाध्य-सिद्धसुसिद्ध-सिद्धारीन् गणयेत् | अस्मिन्नेव चतुष्के यदि मन्त्राद्यक्षरमपि 
स्यात् तदा अनयैव गणनया सिद्धम् | यद्यन्यस्मिन् स्वनामाद्यक्षरम्, प्रादक्षिण्येन 
द्वितीयचतुष्के मन्त्राद्यक्षरम्, तदा पूर्वचतुष्के यस्मिन् कोष्ठे नामाद्यक्षरम्, अत्र 
द्वितीयचतुष्केऽपि तदेव कोष्ठमारभ्य साध्यसिद्धादिगणनक्रमः इति राघवभट्टाः | एवं 
तृतीयचतुष्कादिष्वपि |

	एवञ्च स्वनामाद्यक्षरयुक्तं सिद्धसिद्धं तदपेक्षया द्वितीयं सिद्धसाध्यम्, 
तृतीयं सिद्धसुसिद्धम्, चतुर्थं सिद्धारि | क्रमेणैवेत्यनेनायमेवार्थः सूचितः |

	साध्यकोष्ठ इत्यादि | प्रागुक्तक्रमेण साध्याख्यस्य प्रथमं कोष्ठं साध्यसिद्धम्, 
द्वितीयं साध्यसाध्यम्, तृतीयं साधसुसिद्धम्, चतुर्थञ्च साध्यारि इति | क्रमेणैवेति इयमपि 
गणना प्रागुक्तगणनक्रमेणैवेत्यर्थः |

	तृतीयमाह � सुसिद्ध इति | प्रागुक्तरीत्या सुसिद्धाख्यस्य प्रथमं सुसिद्धसिद्धम्, 
द्वितीयं सुसिद्धसाध्यम्, तृतीयं सुसिद्धसिद्धम्, चतुर्थञ्च सुसिद्धारि |

	चतुर्थमाह � अथो इति | तदपेक्षया चतुर्थचतुष्कस्य प्रथमं कोष्ठम् अरिसिद्धाख्यम्, 
द्वितीयमरिसाध्याख्यम्, तृतीयमरिसुसिद्धाख्यम्, चतुर्थञ्चार्यर्याख्यमिति षोडशकोष्ठानां 
संज्ञाभेदा उन्नेयाः |

	गणनाप्राप्तस्यारिकोष्ठचतुष्कस्य वर्जनीयत्वमाह � मन्त्रज्ञो वर्जयेच चतुष्टयमिति |

	६५ | वर्जने हेतुमाह � अरिसिद्ध इत्यादि | एतादृगनिष्टफलजनकत्वमेव वर्जनीयत्वे 
हेतुरित्यर्थः |


सुसिद्धसिद्धोऽर्द्धजपात् तत्साध्यो द्विगुणाधिकात् |
तत्सुसिद्धः क्षणादेव सुसिद्धारिस्तु जातिहा |
अकथहमहाचक्रं कथितं तन्त्रवर्त्मना || ६८ ||

अ-क-थ-ह-चक्रम्


चतुष्कम् 
ऐशानकोष्ठ
अ क थ ह 
सिद्ध-सिद्ध
उ ङ प
सिद्ध-साध्य
आ ख द ल
साध्य-सिद्ध
ऊ च फ 
साध्य-साध्य
आग्नेयकोष्ठ 
चतुष्कम्

ओ ड व
सिद्धारि
ऌ झ म
सिद्ध-सुसिद्ध
औ ढ श
साध्यारि
ऌ ञ य
साध्य-
सुसिद्ध


ई घ न 
अरिसिद्ध
ऋ ज भ
अरिसाध्य
इ ग ध क्ष
सुसिद्ध-सिद्ध
ऋ छ व
सुसिद्ध-
साध्य

तद्वामस्थवा
यव्यकोष्ठ-
चतुषकम्
अः त स 
अर्यरि
ऐ ठ ल
अरिसुसिद्ध
अं ण प
सुसिद्धारि
ए ट र
सुसिद्ध-
सुसिद्ध
तदधो नैरृत-
कोष्ठ-
चतुष्कम्


(ऋणधनचक्रम्)

पूर्वजन्माराधितानां मन्त्राणां ज्ञानमुच्यते || ६९ ||

-----------------------------------------------------

	६९ | अकथहचक्रमुक्ता ऋणधनचक्रमाह-पूर्वजन्मेति |


(तत्र रेखापातः साध्यसाधकाङ्कानां न्यासपरिपाटी च)

पूर्वापरं द्वादशसंख्यसूत्रं
याम्योत्तरस्थञ्च तथाच पञ्चकम् |
साध्याङ्कमूर्द्ध्वे खलु मध्यतोऽर्णा-
नधो लिखेत् साधकमङ्कमीशात् || ७० ||

(वर्णन्यासपरिपाटी)

द्वौ द्वौ स्वरौ पञ्चसु कोष्ठकेषु
शेषान् स्वरान् षट्सु षडेकमेकम् |
कादीन् हशेषान् विलिखेत्ततोऽर्णा-
नेकैकमेकादशसु स्थलेषु || ७१ ||

(तत्र साध्यसाधकाङ्कन्यासपूर्वको गुणनक्रमः)

इन्द्रर्क्ष-नेत्र-रवि-पञ्चदशर्तुवेद-
वह्न्यायुधाष्टनवभिर्गणितांस्तु साध्यान् |

------------------------------------------------------

	७० | ऋणधनचक्रं त्रिविधं भवति, तत्र प्रथमे रेखापातनक्रममाह � पूर्वेति | 
पूर्वतः पश्चिमान्ता द्वादश रेखाः तथा दक्षिणत उत्तरान्ताः पञ्च रेखाः कर्तव्याः | 
साध्याङ्कमिति | ऊर्द्ध्वे दक्षोत्तररेखापञ्चकानामूर्द्ध्वे बहिरूर्द्ध्वप्रदेशे 
पूर्वपश्चिमायतद्वादश-रेखासम्पादितैकादशकोष्ठानामुपरि क्रमेण एकैकशो वक्ष्यमाणान् 
साध्या�न्कान् लिखेत् | मध्यतञ्चतुश्-चत्वारिंशत्कोष्ठेषु वक्ष्यमाणान् वर्णान् लिखेत् | अधो 
दक्षोत्तररेखापञ्चकानामधः क्रमेण वक्ष्यमाणान् साधकाङ्कान् लिखेदित्यर्थः |

	७१ | तत्र प्रथममेव वर्णन्यासक्रममाह � द्वौ द्वाविति | 
प्रागुक्तरेखासम्पादितचतुश्चत्वारिंशत्कोष्ठानां प्रथमकोष्ठपञ्चकेषु द्वौ द्वौ स्वरौ 
लिखेत् | एतेन अकारादय ॡकारान्ता दश स्वराः प्राथमिकपञ्चकोष्ठेषु निवेशनीया इत्युक्तं 
भवति | शेषानिति | प्रथमपङ्क्तेरवशिष्ठेषु षटसु कोष्ठेष्वेकैकश एकारादिविसर्गान्तान् 
स्वरान् लिखेदित्यर्थः | कादीनिति | अवशिष्टेषु त्रयस्त्रिंशत्कोष्ठेषु एकैकशः कादिहान्तान् वर्णान् 
लिखेत् | एकादशस्विति प्रतिपङ्क्त्यभिप्रायेणोक्तम् |


दिग्भूगिरिश्रुतिगजाग्निमुनीषुवेद-
षड्वह्निभिश्च गुणितानथ साधकार्णान् || ७२ ||

(मन्त्राणामृणधनत्वनिरूपणपरिपाटी, तत्फलविशेषाश्च)

नामाज्झलादकठवाद् गजभुक्तशेषं
ज्ञात्वोभयोरधिकशेषमृणं धनं स्यात् |
मन्त्रस्त्वृणी शुभफलोऽप्यशुभो धनी च 
तुल्यं यदा समफलः कथितो मुनीन्द्रैः || ७३ ||

-----------------------------------------------------

	७२-७३ | इन्द्रेति | साध्या�न्कमूर्द्ध्वे इत्युक्तक्रमेण 
प्रथमाद्येकादशकोष्ठानामूर्द्ध्वेषु क्रमेण १४|२७|२|१२|१५|६|४|३|५|८|९ 
एतैरिन्द्रादिपदगम्यैरङ्कैर्गुणितान् साध्यार्णान्, अधो लिखेत् साधकमङ्कमित्युक्तक्रमेण 
दिगादिपदवेद्यैः १०|१|७|४|८|३|७|५|४|६|३ एतैरङ्कैर्गुणितान् साधकार्णांश्चेत्यर्थः | नामाज्झलादक-
ठ-वादिति | अ-क-ठ-वात्मकमेकादशैकादशाक्षररूपं 
साध्यसाधकनामघटकस्वरव्यञ्जनभेदभिन्नवर्ण-समुदायं प्राप्य इन्द्रर्क्षादिभिर्गुणितान् 
साध्यार्णान् दिगादिभिर्गुणितान् साधकार्णांश्च ज्ञात्वा उभयोः 
साध्याङ्कसाधका�न्कयोरधिकमवशिष्टमृणं धनञ्च स्यादित्यर्थः | तथाच राघवभट्टः 
� तत्र प्रकारः � साधकस्य, साध्यस्य मन्त्रस्य च नामाक्षराणि स्वरव्यञ्जनभेदेन 
पृथक्कृतानि स्थापयेत् | ततो मातृकायाः अ-क-ठ-वात्मकमेकादशैकादशाक्षरं 
वर्गचतुष्टयं कृत्वा मन्त्राक्षराणि स्वरव्यञ्जनरूपेण पृथक्कृतानि इन्द्रादिभिरङ्कैर्गुणयेत् | 
साधकनामाक्षराणि स्वरव्यञ्जन रूपेण पृथक्कृतानि दिगादिभिरङ्कैर्गुणयेत् | तत्र 
गुणनप्रकारः � यस्मिन् स्थाने यो वर्णस्तं वर्णं तेनाङ्केन गुणयेत्, तत्स्थानमिताङ्कं 
गुणयेदित्यर्थः | तद् यथा-प्रथमकोष्ठस्थो वर्णोऽकारः, तञ्च चतुर्दशभिर्गुणयेत् 
तत्रैकश्चतुर्दशगुणितश्चतुर्दशैव | तथा द्वितीयकोष्ठस्थो वर्ण इकारस्तं सप्तविंशत्या 
गुणयेत्, तेन द्वाभ्यां सप्तविंशतिर्गुणिता चतुःपञ्चाशत् | एवं तृतीयस्थानस्थो वर्ण उकारो 
द्विगुणितः षड् भवति | एवं साधकनामाक्षराण्यपि दिगादिभिर्गुणयेदिति ||

	गजभुक्तशेषम् अष्टभिविभाजितस्यावशिष्टमित्यर्थः | तत्र भागफलञ्चेदधिकं 
तदृणम्, यच्च न्यूनं तद् धनमित्यवधेयम् | एतादृशप्रक्रियायाः फलमाह � 
मन्त्रस्त्वृणीत्यादि | मन्त्रो यदि ऋणी अधिकाङ्क स्यात्तदा स शुभफलो मङ्गलदायको भवति | 
यदि धनी न्यूनाङ्कः स्यात्तदा फलमशुभं प्रसूत इत्यर्थः | यदा 
मन्त्रसाधकयोरवसिताङ्कस्तुल्यस्तदा समफलः | न शुभदो नाप्यशुभद इत्यर्थः | 
इत्ययमृणधनचक्रस्य मन्त्ररत्नावलीसम्मतः क्रमः |


ऋण-धन-चक्रम्

पूर्व
साध्या�न्काः
१४
२७
२
१२
१५
६
४
३
५
८
९



दक्षिणा

अ आ
इ ई
उ ऊ
ऋ ॠ
ऌ ॡ
ए 
ऐ 
ओ 
औ 
अं 
अः

उत्तरा 
क
ख 
ग
घ
�न
च
छ 
ज
झ
ञ
ट


ठ
ड
ढ
ण
त
थ
द
ध
न
प
फ


ब
भ
म
य
त
ल
व
�स
ष
स
ह

साधका�न्काः
१०
१
७
४
८
३
७
५
४
६
३

प�स्चिम

(एतन्मूलीभूतागमनिरूपणम्)

मन्त्ररत्नावलेश्चैतन्मतं शेषमथोच्यते || ७४ ||

(पूर्वतोऽन्यादृशी साध्यसाधकाङ्कन्यासपरिपाटी)

षट्-काल-काल-वियदग्नि-समुद्र-वेद-
खाऽकाशशून्यदहनाः खलु साध्यवर्णाः |
युग्म-द्वि-पञ्च-वियदम्बर-युक्-शशाङ्क-
व्योमाब्धिवेदशशिनः खलु साधकार्णाः || ७५ ||

----------------------------------------------------

	७५ | प्रागुक्तर्णधनचक्रस्यैव साध्यसाधकाङ्क-स्थापनायां क्रमान्तरमाह - 
षडिति | पूर्वापरं द्वादशसंख्यसूत्रम् इत्यादि प्रागुक्तक्रमेणैव रेखा विन्यस्य तत्र 
इन्द्रर्क्षनेत्ररविपञ्चदशर्तुवेदेत्यादि प्रागुक्तक्रमम्-उल्लङ्घ्य षटकालेत्यादिवचनक्रमेण 
साध्याङ्कान् साधकाङ्कांश्च निवेशयेदित्ययमेवास्मिन् कल्पे विशेषः | तन्त्रसारकृता तु षट् 
कालेत्यादि विष्णुविषयमिति केचित् | वस्तुतस्तु पूर्वस्यैव विवरणमित्युक्तम् | तथा च इन्द्रर्क्षेत्यादिना 
गुणितेऽष्टाभिर्विभाजिते च यदवशिष्टं तद्रपमिदमिति केषाञ्चिदाशयः | 

	तथाच ऊर्द्ध्वानामेकादशकोष्ठानामूर्द्ध्वे क्रमेण - षट् ६ | काल ६ | काल ६ | 
वियत् ० | अग्नि ३ | समुद्र ४ | वेद ४ | ख ० | आकाश ० | शून्य ० | दहनाः ३, एतानङ्कान् 
लिखेत्, एत एव साध्याङ्काः |


प्रकारान्तरेण ऋण-धन-चक्रम्

पूर्व
साध्या�न्काः
६
६
६
०
३
४
४
०
०
०
३



दक्षिण

अ आ
इ ई
उ ऊ
ऋ ॠ
ऌ ॡ
ए 
ऐ 
ओ 
औ 
अं
अः

उत्तरा 
क 
ख 
ग 
ङ्ह 
�न
च 
छ 
ज 
झ 
ञ
ट


ठ
ड
ढ
ण
त 
थ 
द 
ध 
न 
प 
फ 


ब 
भ 
म 
य 
र 
ल 
व 
�स
ष
स 
ह 

साधका�न्काः
२
२
५
०
०
२
१
०
४
४
१

प�स्चिमा

(अस्यैव चक्रस्य क्रमान्तरम्)

अथ कादिमतेनापि वक्ष्ये तच्चक्रमुत्तमम् || ७६ ||

(चक्रेणानेन मन्त्रशोधनस्य प्रक्रिया)

निजनामादिकं वर्णमादाय परतः सुधीः |
मन्त्राद्यक्षरपर्यन्तं गणनीयन्तु सर्वतः || ७७ ||

रामेण गुणितं कृत्वा सप्तभिश्च हरेद् बुधः |
शेषा भवति या मात्रा ऋणं तावदुदाहृतम् || ७८ ||

----------------------------------------------------------

	अधः स्थानामेकादशकोष्ठानामधोऽपि क्रमेण � युग्म २ | द्वि २ | पञ्च ५ | वियत् 
० | अम्बर ० | युक् २ | शशाङ्क १ | व्योम ० | अब्धि ४ | वेद ४ | शशिनः १ | एतानङ्कान् 
लिखेत्, एत एव साधकाङ्काः | गणनया मन्त्रविचारस्य प्रक्रिया तु पूर्ववदिति नात्र पुनरुच्यते 
|

	७६ | अथ कादिमतानुसारेण ऋणधनचक्रस्य तृतीयं क्रमं प्रतिपिपादयिषुः प्रति जानीते 
� अथेति |

	७७ | तमेव क्रममाह � निजेति | निजनाम्नः साधकनाम्न आदिकम् आदौ भवं 
प्रथमवर्णं गृहीत्वा ततः प्रभृति मन्त्रस्याद्यक्षरपर्यन्तं गणयेत्, ततो यावन्तो वर्णा 
भवन्ति, तान् रामेण त्रिभिर्गुणितान् कृत्वा समष्ट्या जातां संख्यां सप्तभिर्हृत्वा 
यदवशिष्टं तदृणम् इत्यर्थः |


एतदेव विलोमेन साध्यं तावद् वदाम्यहम् || ७९ ||

कृते भागे तु शिष्टाङ्कान् द्वयोः सम्यङ्निरूपयेत् |
योऽधिकः स ऋणी ज्ञेय इति तन्त्रविदो विदुः || ८० ||

(अस्यैव चक्रस्य क्रमान्तरम्)

अथवान्यप्रकारेण धनमृणं विशोधयेत् || ८१ ||

(ततो मन्त्रशोधनप्रक्रिया)

साध्यनाम द्विगुणितं स्वरव्यञ्जनभेदतः ||

साधकस्य च नामार्णं स्वरव्यञ्जनमण्डितम् || ८२ ||

एकीकृत्य हरेत् पश्चाद्वसुभिः साधकस्य च |
स्वरव्यञ्जनरूपेण नामार्णं द्विगुणं चरेत् || ८३ ||

साध्यनामाङ्कितं कृत्वा पूर्ववद् भागमाहरेत् |
योऽधिकः स ऋणी ज्ञेयः प्रकारश्चापरः स्मृतः || ८४ ||

----------------------------------------------------------

	७९ | एवं साधकाङ्कान् निरूप्य साध्याङ्कान् निरूपयति � एतदेवेति | एतदेव विलोमेन 
गुणितम्, साध्यं साध्याङ्कं वदामीति सम्बन्धः | तथाच मन्त्राद्यवर्णतः 
साधकनामादिवर्ण-पर्यन्तं गणयित्वा समष्ट्या जातां संख्यां सप्तभिर्गुणितां 
त्रिभिर्हृत्वा यदवशिष्टं तद् धनमिति प्रक्रिया |

	८० | कृत इति | एवं भागे कृते साध्या�न्कानां साधकाङ्कानाञ्चावशिष्टानङ्कान् 
द्वयोः साध्यसाधकयोः भागावशिष्टा एते साध्याङ्काः एते च साधकाङ्का इति 
निरूपयेदित्यर्थः | तत्फलमाह � य इति | भागफलस्याधिक्ये ऋणम्, न्यूनत्वे धनमित्यर्थः | 

	८१ | ऋणधननिरूपणे व्यवस्थान्तरं दर्शयितुमुपक्रमते � अथवेति |

	८२-८४ | ततो मन्त्रशोधनस्य प्रक्रियामाह � साध्येति | साध्यनाम मन्त्रम्, 
तद्घटकवर्णान् स्वरव्यञ्जनभेदभिन्नान् द्विगुणीकृत्य तांश्च द्विगुणितान् वर्णान् 
स्वरव्यञ्जनभेदभिन्नैः साधकनामघटकवर्णैरेकीकृत्य तानेकीकृतान् वर्णानष्टभिर्हरेत् | 
तथा तद्वैपरीत्येन पूरोक्तरीत्या साधकनामघटकवर्णान् द्विगुणितान् 
साध्यनामघटकवर्णैरेकीकृत्य पूर्ववदष्टभिर्हरेत् | एवं कृते साध्यसाधकाङ्कयोर्यद् 
भागावशिष्टं तत्र योऽधिकाङ्कः स ऋणी, यश्च न्यूनाङ्कः स धनीत्यवधेयम् |


(एतच्चक्रविशोधितस्य मन्त्रस्य फलम्)

ऋणी मन्त्रः शुभफलो धनी स्यादशुभोदयः |
तुल्योदयः शुभः प्रोक्त इति तन्त्रविदो विदुः ||
उक्तमृणधनं चक्रं सर्वसिद्धिप्रदायकम् || ८५ ||

(नक्षत्रचक्रं तत्र रेखापातः)

दश रेखाः प्रकर्तव्याः पूर्वपश्चिमयोगतः |
रेखाचतुष्टयञ्चैव विलिखेद्दक्षिणायतम् |
तन्मध्ये विलिखेद् वर्णान् वक्ष्यमाणक्रमेण तु || ८६ ||

(वर्णन्यासपरिपाटी)

द्व्येकत्रि-वेद-शशिचन्द्रमुखेन्दुयुग्मं
युग्मं कलाधरयुगद्वयजन्मभूमीः |
पक्षत्रिचन्द्रहरनेत्रमहीन्दु-चन्द्र-
पक्षैकपक्ष-शिवलोचन-वेदवर्णम् || ८७ ||

----------------------------------------------------

	८५ | एवं ऋणधनस्वरूपमभिधाय तस्य फलमाह - ऋणीति | तुल्योदयः 
साध्यसाधकयोस्तुल्योऽङ्गः, शुभफलदायक इत्यर्थः |

	८६ | ऋणधनचक्रमुपदिश्य नक्षत्रमाह � दशेति | पूर्वतः पश्चिमान्ता दश, उत्तरतो 
दक्षिणान्ताश्च चतस्रो रेखाः कर्तव्याः | एवं कृते सप्तविंशतिः कोष्ठानि सम्पद्यन्ते | 
तन्मध्य इति | वर्णान् एकपञ्चाशद् वर्णानित्यर्थः |

	८७ | तामेव वर्णविन्यासपरिपाटीमाह � द्व्येकेत्यादिना समालिखेदित्यन्तेन | तथाच तेषु 
अश्विन्यादिक्रमेण प्रथमे कोष्ठे अ आ | द्वितीये इ | तृतीये ई उ ऊ | चतुर्थे ऋ ॠ ऌ ॡ | पञ्चमे ए 
| षष्ठे ऐ | सप्तमे ओ औ | अष्टमे क | नवमे ख ग | दशमे घ ङ | एकादशे च | 
द्वादशे छ ज | त्रयोदशे झ ञ | चतुर्दशे ट ठ | पञ्चदशे ड | षोडशे ढ ण | 
सप्तदशे त थ द | अष्टादशे ध | ऊनविंशे न प फ | विंशे ब | एकविंशे भ | 
द्वाविंशे म | त्रयोविंशे य र | चतुर्विंशे ल | पञ्चविंशे व श | षड्विंशे ष स ह | 
सप्तविंशे ल क्ष अं अः | इत्यनया रीत्या वर्णान् लिखेदित्यर्थः |


बिन्दु-विसर्गौ स्वरान्त्यौ च शेषे गेहे समालिखेत् |

(न्यसनीयानां वर्णानामश्विन्यादिक्रमत्वम्)

अश्विन्यादिक्रमेणैव वर्णाम समीरितम् || ८८ ||

(एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनपरिपाटी)

जन्मभादाद्यनाम्नस्तु वर्णाद्वा विलिखेत् सुधीः |
साध्याद्यक्षरपर्यन्तं जन्मादीनि पुनः पुनः || ८९ ||

-----------------------------------------------------------------

	८९ | एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनपरिपाटीमाह � जन्मेति | 
स्वजन्मनक्षत्राश्रयकोष्ठस्थितवर्णात् साधकनामाद्यक्षर-सम्बन्धिनक्षत्राद् वा  
मन्त्राद्यक्षरपर्यन्तं जन्मसम्पदित्यादि-वक्ष्यमाणक्रमेण पुनः पुनर्गणयेदित्यर्थः | अत्र 
नाम्नो वर्णाद्वेति कल्पान्तरं स्वजन्मनक्षत्राज्ञाने मन्त्रशोधनार्थम् | तदुक्तं तन्त्रसारे � 
तत्र स्वनक्षत्रादेव नक्षत्रं गणनीयम् | स्वनक्षत्राज्ञाने 
स्वनामाद्यक्षरसम्बन्धिनक्षत्रादेव नक्षत्रं गणनीयम् | पिङ्गलातन्त्रे �

	प्रकटं यस्य जमर्क्षं तस्य जन्मर्क्षतो भवेत् |
	प्रनष्टं जन्मभं यस्य तस्य नामर्क्षतो भवेत् ||

इति वचनात् |

	प्रादक्षिण्येन गणयेत् साधकाद्यक्षरात् सुधीः ||

इति वचनाच्च इति |

जन्मादीनि पुनः पुनरित्युक्तम्, तदेवाह � जन्मेत्यादि | नामतुल्यफलप्रदा इति सम्पदः 
सम्पज्जनकत्वं विपदो विपज्जनकत्वमित्यनया रीत्या फलमुन्नेयमित्यर्थः | इममर्थं स्फुटमाह 
राघवभट्टधृतनिबन्धतन्त्रे �

	रसाष्टनवभद्राणि युगयुग्मगतान्यपि |
	इतराणि न भद्राणि परित्याज्यानि सूरिभिः || इति |

	एतेन साधक-मित्र-परममित्र-क्षेमसम्पदो ग्रहणीया इतरा वर्जनीया इत्यापतति | अत एव 
तन्त्रसारकृतापि जन्म-तृतीय-पञ्चम-सप्तमानि नक्षत्राणि वर्जनीयानीत्युक्तम् | 

	अत्रेदमवधेयम् � प्रागुक्तसप्तविंशतिनक्षत्राणि मानुष-राक्षस-दैवतभेदेन त्रिविधानि 
भवन्ति | तदुक्तं तन्त्रसारधृत-निबन्धतन्त्रे-

	पूर्वोत्तरत्रयञ्चैव भरण्यार्द्राथ रोहिणी |
	इमानि मानुषाण्याहुर्नक्षत्राणि मनीषिणः ||



जन्म सम्पद् विपत् क्षेमः प्रत्यरिः साधको बधः |
मित्रं परममित्रञ्च नामतुल्यफलप्रदाः || ९० ||


नक्षत्र-चक्रम्
१
अ�स्विनी अ 
आ देवः
२
भरणी 
इ 
मानुषः
३
कृत्तिका
ई उ ऊ
राक्षसः
४
रोहिणी
ऋ ॠ ऌ ॡ
मानुषः
५
मृग�सिराः
ए
देवः
६
आर्द्रा
ऐ
मानुषः
७
पुनर्वसुः
ओ औ
देवः
८
पुष्य
क
देवः
९
अ�स्लेषा
ख ग
राक्षसः
१०
मघा
घ �न
राक्षसः
११
पूर्वफाल्गुनी
च
मानुषः
१२
उत्तरफल्गुनी
छ ज
मानुषः
१३
हस्त
झ ञ
देवः
१४
चित्रा
ट ठ
राक्षसः
१५
स्वाती
ड
देवः
१६
वि�साखा
ढ ण
राक्षसः
१७
अनुराधा
त थ द
देवः
१८
ज्येष्ठा
ध
राक्षसः
१९
मूला
न प फ
मूला
२०
पूर्वाषाढा
ब
मानुषः
२१
उत्तराषाढा
भ
मानुषः
२२
�स्रवणा
म 
देवः
२३
धनिष्ठा
य र
राक्षरः
२४
�सतभिषा
ल
राक्षसः
२५
पूर्वभाद्रपद
व �स
मानुषः
२६
उत्तरभाद्रपद
ष स ह
मानुषः
२७
रेवती
ल क्ष अं 
अः 
देवः
----------------------------------------------

ज्येष्टा-शतभिषा-मूला-धनिष्ठाश्लेष-कृत्तिकाः |
चित्रा-मघा-विशाखाः स्युस्तारा राक्षसदेवताः ||



(नक्षत्रचक्रोपसंहारः)

नक्षत्रचक्रं कथितं राशिचक्रमथोच्यते |

(राशिचक्रम्)

राशिचक्रं समालिख्य तत्र वर्णाल्लिखेत् क्रमात् || ९१ ||

(तत्र वर्णन्यासपरिपाटी)

वेदाग्निवह्नियुगलश्रवणाक्षिसंख्यान्
पञ्चेषुवाण-शरपञ्च-चतुष्टयार्णान् |
मेषादितः प्रविलिखेदथ शादिवर्णान् |
कन्यागृहेषु पुनरेव ततो लिखेच्च || ९२ ||

-------------------------------------------------

	अश्विनी रेवती पुष्या स्वाती हस्ता पुनर्वसुः |
	अनुराधा-मृग्शिरःश्रवणा देवतारकाः ||

तथा - 	स्वजातौ परमा प्रीतिर्मध्यमा भिन्नजातिषु |
	रक्षोमानुषयोर्नाशो वैरं दानवदेवयोः ||

ततश्च नक्षत्रचक्रविचारे मानुषादिभेदेन तत्तत्फलभेदोऽपि विवेक्तव्य इति |

	९१ | एवं नक्षत्रचक्रं निरूप्य राशिचक्रमाह � राशिचक्रं समालिख्येति | 
लेखनक्रममाह तन्त्रसारधृतागमकल्पद्रुमे �

रेखाद्वयं पूर्वपरेण कुर्यात्तन्मध्यतो याम्यकुबेरभेदात् |
एकैकमीशाननिशाचरे तु हुताशवायवोर्विलिखेत्ततोऽर्णान् || इति |

	एतेन पूर्वतः पश्चिमान्तं रेखाद्वयं दक्षिणत उत्तरान्तञ्च रेखाद्वयं विधाय 
ईशानादिचतुष्कोणेष्वेकैकशो रेखाचतुष्टयं कुर्यादित्यर्थः | एवं कृते 
मेषादिद्वादशराशीनां द्वादश कोष्ठानि सम्पद्यन्ते |

	९२ | तेषु मेषादिकोष्ठेषु वर्णन्यासपरिपाटीमाह � वेदाग्नीति | एतेन मेषकोष्ठे अ आ 
इ ई इति चत्वार्यक्षराणि | वृषकोष्ठे उ ऊ ऋ इति त्रीणि | मिथुनकोष्ठे ॠ ऌ ॡ इति त्रीणि | 
कर्कटकोष्ठे ए ऐ इति द्वे | सिंहकोष्ठे ओ औ इति द्वे | कन्याकोष्ठे अं अः इति द्वे | तुलाकोष्ठे क 
ख ग घ ङ इति पञ्च | वृश्चिककोष्ठे च छ ज झ ञ


(राशीनां संज्ञास्तन्मूलको मन्त्रशोधनक्रमश्च)

जप्तुः स्वराशितो मन्त्री यावत् साध्यादिवर्णकम् |
लग्नं धनं भ्रातृबन्धु-पुत्रशत्रुकलत्रकाः || ९३ ||

मरणं धर्मकर्मायव्यया द्वादश राशयः |

(राशीनां प्रागुक्तसंज्ञानुरूपफलदातृत्वम्)

नामानुरूपमेतेषां शुभाशुभफलं दिशेत् || ९४ ||

-----------------------------------------------------------

इति पञ्च | धनुःकोष्ठे ट ठ ड ढ ण इति पञ्च | मकरकोष्ठे त थ द ध न इति पञ्च 
| कुम्भकोष्ठे प फ ब भ म इति पञ्च | मीनकोष्ठे य र ल व इति चत्वार्यक्षराणि लिखेत् | 
अथ शादिवर्णान् कन्यागृहेषु पुनरित्यनेन कन्यागृहे लिखितात् अं अः इति वर्णद्वयादनन्तरं श 
ष स ह ल क्ष इति वर्णषट्कं च लिखेदित्यवगन्तव्यम् |

	९३-९४ | अनेन चक्रेण मन्त्रशोधनस्य क्रममाह-जप्तुरिति | जप्तुः साधकस्य स्वराशितः 
साध्यादिवर्णकं मन्त्रप्रथमाक्षरं यावन्मन्त्री देशिको गणयेदित्यर्थः | गणनफलमाह � 
लग्नमित्यादि | मेषादिद्वादशराऽऽईनां लग्नादिद्वादशसंज्ञास्तत्तत्संज्ञानुरूप-शुभाशुभ-
फलदातृत्वञ्चेत्यर्थः | अत एव तन्त्रसारे स्वराशीनामनुकूलं मन्त्रं भजेत् | 
सतारराशिकोष्ठानामनुकूलान् भजेन्मनूनिति नारदवनादित्याह |

	स्वराशेरज्ञने शोधनक्रममाह तत्रैव � यदा तु स्वराशेरज्ञानं तदा 
साधकनामाद्यक्षरसम्बन्धिनं राशिं गृहीत्वा गणयेत् | नारायणीये �

	अज्ञाते राशिनक्षत्रे नामाद्यक्षरदर्शनात् |
	साध्यस्याक्षरराश्यन्तं गणयेत् साधकाक्षरात् ||

इति रामार्चनचन्द्रिकाधृतत्वादित्यन्तेन | अत्र नामानुरूपमेतेषां शुभाशुभफलं 
दिशेदित्युक्तम् | विशेषमाह तन्त्रसारधृततन्त्रान्तरतन्त्रे �

	लग्ने सिद्धिस्तथा नित्यं धने धनसमृद्धिदम् |
	भ्रातरि भ्रातृवृद्दिः स्याद् बान्धवे बान्धवप्रियः ||
	पुत्रे पुत्रविवृद्धिः स्याच्छत्रौ शत्रुविवर्द्धनम् |
	कलत्रे मध्यमा प्रोक्ता मरणे मरणं भवेत् ||
	धर्मे धर्मविवृद्धिः स्यात् सिद्धिदः कर्मसंस्थितः |
	आये च धनसम्पत्तिर्व्यये च सञ्चितव्ययः ||

इति राशिचक्रसङ्केतः |


राशिचक्रम् 























(अ-क-ड-म-चक्रं तत्र वर्णन्यासक्रमश्च)

राशिचक्रे लिखेद् वर्णान् क्लीवहीनान् स्वरान् बुधः |
ककारादिक्षकारान्तान् दक्षावर्तक्रमेण तु |
मेषादितोऽपि मीनान्तं गणयेत् क्रमशः सुधीः || ९५ ||

------------------------------------------------------------

	९५ | एवं राशिचक्रसङ्केतं प्रदर्श्य अ-क-ड-म-चक्रसङ्केतमाह-राशिचक्रे लिखेद् 
वर्णानिति | अत्र रेखापातक्रमं स्फुटमाह रुद्रजामलतृतीयपटले �

	रेखाद्वयं पूर्वपरे मध्ये रेखाद्वयं लिखेत् |
	चतुष्कोणे चतूरेखाकडमं चक्रमण्डलम् |
	भ्रामयित्वा महावृत्तं निर्माय वर्णमालिखेत् || इति |


(एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनपरिपाटी)

जप्तुः स्वनामतो मन्त्री यावन्मन्त्राद्यमक्षरम् |
सिद्धसाध्यसुसिद्धारिक्रमेणैव पुनः पुनः || ९६ ||

(शोधितमन्त्रस्य फलविशेषप्रसवितृत्वम्)

सिद्धः सिद्धिप्रदो नित्यं साध्यो जपहुतादिभिः ||
सुसिद्धः प्राप्तिमात्रेण साधकं भक्षयेदरिः || ९७ ||

-----------------------------------------------------------

वर्णान् विशेषयति � क्लीवहीनान् स्वरान्, ककारादिक्षकारान्तान् व्यञ्जनवर्णंश्चेति | स्वरेषु ऋ ॠ 
ऌ ॡ एते चत्वारो वर्णाः क्लीवाः |

	ऋ ॠ वर्णद्वयं ऌ ॡ तद्धि क्लीवं प्रचक्षते |

इति तन्त्रसारात् | तान् वर्जयित्वा स्वरान् लिखेदित्यर्थः | तच्च लेखनं दक्षावर्तेनेत्याह � 
दक्षावर्तक्रमेण त्विति | एतेन पुनरावृत्त्या यावच्छेषं मेषतो वृषान्तमेकैकशो वर्णानां 
स्थापनमुक्तं भवति, अत एव तन्त्रसारेऽक-ड-म-चक्रमुपक्रम्याभिहितेन �

	एकैकक्रमतो लेख्यान् मेषादिषु वृषान्तगान् |
	गणयेत् क्रमशो भद्रे नामादिवर्णपूर्वकान् ||

इति वचनेन दक्षावर्तेनैकैकवर्णस्थापनमाह | अथ गणनाक्रममाह � मेषादित इति | 
मेषादितो मीनान्तमित्यनेन वामावर्तेन गणनम्, अपिशब्देन मीनादितो मेषान्तमित्यर्थस्य 
लाभाद्दक्षावर्तेनापि गणनमुपदिष्टम् |

	९६ | एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनपरिपाटीमाह-जप्तुरिति | जप्तुः साधकस्य स्वनामतो 
नामप्रथमाक्षरत इत्यर्थः, मन्त्रप्रथमाक्षरं यावत् सिद्ध-साध्य-सुसिद्धारीन् दक्षावर्तेन 
वामावर्तेन च पुनः पुनर्गणयेदित्यर्थः | एवं कृतायां गणनायां यावन्ति गृहाणि 
सिद्धादिसंज्ञितानि स्युस्तानि विशिष्याह रुद्रजामले तृतीयपटले �

	नवैकपञ्चमे सिद्धः साध्यः षड्दशयुग्मके |
	सुसिद्धस्त्रिसप्तके रुद्रे वेदाष्टद्वाशे रिपुः || इति

	तथाच प्रथम-पञ्चम-नवमाः सिद्धाः | द्वितीय-षष्ठ-दशमाः साध्याः | 
तृतीयसप्तमैकादशाः सुसिद्धाः | चतुर्थाष्टमद्वादशा अरय इति पर्यवस्यति |


अ-क-ड-म-चक्रम्
******************
(अकडमचक्रोपसंहारः, कुलाकुलचक्रविचारप्रतिज्ञा च)

उक्तमकडमं चक्रं कुलाकुलं विचार्यते || ९८ ||

(कुलाकुलचक्रम्)

(तत्र रेखापातो वर्णन्यासश्च)

पूर्वापरायताः षट्करेखास्तु विलिखेत् क्रमात् |
पञ्चभूतात्मका वर्णाः पञ्च पञ्च विभागतः || ९९ ||

-----------------------------------------------------------------

	९९ | एवमकडमचक्रं निरूप्य कुलाकूलचक्रं निरूपयति � पूर्वेति | पूर्वापरायत �


पञ्च ह्रस्वाः पञ्च दीर्घा बिन्द्वन्ताः सन्धिसम्भवाः |
पञ्चशः कादयः ष-क्ष-ल-स-हान्ताः समीरिताः || १०० ||

---------------------------------------------------------------

षड्रेखापातेन पञ्च गृहाणि सम्पद्यन्ते | पञ्चभूतात्मका इति | वर्णानां 
पञ्चभूतात्मकत्वञ्च �

	कारणात् पञ्चभूतानामुद्भूता मातृका यतः |
	ततो भूतात्मका वर्णाः पञ्च पञ्च विभागतः ||

इति शारदातिलकद्वितीयपटलवचनादवगन्तव्यम् | तेषु च गृहेषु अकारादिवर्णान् पञ्चशो विभज्य 
सन्निवेशयेदित्यर्थः |

	१०० | तानेव वर्णानाह � पञ्च ह्रस्वा इत्यादि | ततश्च वायव्यगृहे अ आ, आग्नेयगृहे 
इ ई, भौमगृहे उ ऊ, वारुणगृहे ऋ ॠ, आकाशगृहे ऌ ॡ इति द्वौ द्वौ वर्णौ प्रतिगृहं 
निवेशनीयावित्या-पततै | अत्र सन्धिसम्भवानां पृथगुपादानान्न पारिभाषिकह्रस्वदीर्घग्रह 
इति राघवभट्टः | बिन्द्वन्ताः सन्धिसम्भवा इत्यत्र बिन्द्वन्ता इति सन्धिसम्भवा इत्यस्य 
विशेषणम् | बिन्दुरनुस्वारोऽन्तो येषां सन्धिसम्भववर्णानां ए ऐ वो औ इत्याख्यानां ते 
बिन्द्वन्ताः | वर्णानामेतेषां सन्धिसम्भवत्वं प्रदर्शितं राघवभट्टेन � एषां यथा 
सन्धिसम्भवत्वं तथोक्तमाचार्यैः �

	अकारेकारयोर्योगादेकारो वर्ण इष्यते |
	तस्यैवैकारयोगेण स्यादैकाराक्षरं तदा ||
	उकारयोगे तस्यैव स्यादोकाराह्वयः स्वरः |
	तस्यैवौकारयोगेण स्यादौकाराह्वयः स्वरः |
	सन्ध्यक्षराः स्युश्चत्वारो मन्त्राः सर्वार्थसाधकाः || इति |

विसर्गस्य षोडशस्वरान्तर्गतत्वेऽप्यत्र तस्यागणने हेतुमाह � राघवभट्टः � मूलाधारात् 
सञ्जातविवक्षोत्पन्नप्रयत्न-प्राणपवनप्रेरितः स्थानान्तरमप्राप्य कण्ठादेव निःसरन् 
प्रकृत्यात्मकः सर्गोऽत्र भूतेषु न गणितः इति | तथा कादिमतेऽपि �

	मायाशक्त्यभिधः सर्गः सर्वभूतात्मकः प्रभुः |
	तस्मात्तस्यात्र विन्यासो नैकदेशे शिवात्मनि || इति |

सर्गो विसर्गः | एवं स्वरवर्णन्यासमुक्त्वा व्यञ्जनानां न्यासमाह � पञ्चश इति | कादयः 


(तेषां वर्णानां संज्ञा)

वायु-तेजो-मही-वारि-नभांसि च क्रमेण तु || १०१ ||

(एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनपरिपाटी)

साधकस्याक्षरं पूर्वं मन्त्रस्यापि तथाक्षरम् |
यद्येकभूतदैवत्यं जानीयात् स्वकुलं हि तत् || १०२ ||

----------------------------------------------------------

पञ्चश इत्यर्थः | पञ्चश इति वीप्सार्थे शस्प्रत्ययः | कादयः पञ्च पञ्च वर्णा इत्यर्थः | 
एतेन क-च-ट-त-पाद्याः पञ्च वर्गा य-र-ल-व-शाश्चेति लभ्यते | ते कीदृशाः कादय इत्याह -
ष-क्ष-ल-स-हान्ता इति |

	अत्र पञ्च ह्रस्वाः पञ्च दीर्घाः तथा बिन्द्वन्ताः सन्धिसम्भवाः तथा पञ्चशः 
कादयः तथा पक्षेत्यादिपञ्च पञ्च-तया निर्देशात् प्रत्येकपञ्चकानां क्रमेण 
वायवादित्वमिति सूचितम् | ततश्च 

	अ आ ए क च ट त प य षा दश वायव्याः |
	इ ई ऐ ख छ ठ थ फ र क्षा दश तैजसाः |
	उ ऊ ओ ग ज ड द ब ल ला दश पार्थिवाः |
	ऋ ॠ औ घ झ ढ ध भ व सा दश वारुणाः |
	ऌ ॡ अं ङ ञ ण न म श हा दश नाभसाः |

इत्यनया रीत्या वर्णानां वायवादित्वमित्यवगन्तव्यम् | यत्तु पिङ्गलामते �

	चत्वारिंशत्तथा पञ्च वर्णसंख्या प्रकीर्तिता |
	गणस्तु नवभिर्ज्ञेयः पार्थिवादिषु पञ्चसु ||

इति वचनेन नवनवानां वर्णानां वायवादिगणत्वमुक्तम्, तत्र अत्र ह्रस्वैरेव दीर्घाणां 
ग्रहान्नवभिरित्युक्ति रिति समाहितं राघवभट्टेन | अतस्तत्र दशभिरितितात्पर्यक एव नवभिरिति 
व्यवहार इति न कश्चिद्विरोधः |

	१०२ | अनेन मन्त्रशोधनस्य प्रकारमाह-साधकस्येत्यादिना | इदमवधेयम् � अत्र 
कुलाकुलशब्देन स्वकुलं परकुलञ्चाभिधीयेते, तत्प्रतिपादकत्वादेवास्य कुलाकुलचक्रमिति संज्ञा 
| तत् किं स्वकुलमित्याकङक्षायामाह � साधकस्येति | साधकनाम्नो मन्त्रस्य च पूर्वं 
प्रथमाक्षरं यदि एकभूतदैवत्यं स्यात् अनयोर्यदि वायवादीनामेकमेव भूतं 



(वर्णानां परस्परशत्रुत्वमित्रत्वादिव्यवस्था)

पार्थिवे वारुणे मैत्रमाग्नेयस्यापि मारुतम् |
पार्थिवानामक्षराणा शत्रुत्वे मारुतं स्थितम् || १०३ ||

आग्नेयस्य जलं शत्रुर्जलस्य मारुतं रिपुः |
सर्वेषामेव वर्णानामविरोधि तु नाभसम् || १०४ ||

----------------------------------------------

देवता भवेत् तत् स्वकुलं जानीयादित्यर्थः | एकभूतदैवत्यमिति एकं भूतं दैवत्यं देवता 
अस्येति विग्रहः | तथाच साधकनाम्नः प्रथमाक्षरं यद्भूतदेवताकं मन्त्राद्यक्षरमपि 
यदि तद्भूतदेवताकवर्णान्तर्गतं भवेत् तत् स्वकुलं विपर्यये तु परकुलमिति | अत एव 

      मन्त्रसाधकयोराद्यो वर्णः स्यात् पार्थिवो यदि |
      तत् कुलं तस्य तत प्रोक्तमेवमन्येषु लक्षयेत् ||

इति राघवभट्टधृतपिङ्गलामतवचने अन्येषु लक्षयेदित्यनेन अन्येषामपि 
मन्त्रसाधकनामादिवर्णानामेकदेवताकत्वे स्वकुलत्वमुपपादितम् |

	१०३-१०४ | इदानीं विभिन्नभूतदेवताकवर्णानामरिमित्रादिव्यवस्थामाह � पार्थिव 
इत्यादिना मारुतं रिपुरित्यन्तेन | एतेन नाभसवर्णवर्जं वायवादिचतुष्टयदे *? ताकवर्णानां 
परस्परं शत्रुत्वं मित्रत्वमौदासीन्यञ्च व्यवस्थापितानि | व्यक्तमाह 
राघवभट्टधृततन्त्रान्तरे �

	वर्णांशकं वदिष्यामि चतुर्मात्रव्यवस्थितम् |
	स्वकुलं मित्रमध्यस्थे अमित्रञ्च चतुर्थकम् ||

	वायव्याग्नेयवारुण्यपार्थिवञ्च प्रकीर्तितम् |
	उत्तरोत्तरसंसिद्धिसमताव्याधिमृत्यवः ||

	प्राप्नुवन्ति समासाद्य मन्त्रिणोऽत्र निबोधनात् |
	मित्रे सिद्धिः समाख्याता उदासीने न किञ्चन ||

	मृत्युर्व्याधिरमित्रे च स्वकुले सिद्धिरुत्तमा |
	नामादिवर्णाः साध्यस्य साधकस्य यथाक्रमम् |
	ऊर्द्ध्वाधःस्थं समालेख्या अंशकञ्च निरूपयेत् || इति |

कुत्र कस्य मित्रत्वं शत्रुत्वमौदासीन्यं स्वकुलत्वं वा तदपि विशिष्य प्रदशितं तत्रैव �


(फलम्)

परस्परविरुद्धानां वर्णानां यत्र संस्थितिः |
स मन्त्रः साधकं हन्ति सर्वथा न प्रसीदति || १०५ ||

----------------------------------------------


	वायव्ये तैजसं मित्रमुदासीनन्तु वारुणम् |
	शत्रुञ्च पार्थिवं विद्यात् स्वकुलं वायवं पुनः ||

	तैजसे वारुणं शत्रुरुदासीनन्तु पार्थिवम् |
	वायव्यं मित्रमाख्यातं स्वकुलं तैजसं पुनः ||

	वारुणे पार्थिवं मित्रमुदासीनन्तु वाव्यवम् |
	तैजसं तु रिपुं विद्यात् स्वकुलं वारुणं पुनः ||

	पार्थिवे वारुणं मित्रं तैजसं शत्रुरीरितम् |
	उदासीनं वायवन्तु स्वकुलं पार्थिवं पुनः ||

	नन्वत्र पार्थिवानामक्षराणां शत्रुत्वे मारुतं स्थितमित्यनेन पार्थिवमारुतवर्णयोः 
परस्परशत्रुत्वाभिधानाद् उदासीनं वायवन्तु इति प्रागुक्ततन्त्रान्तरवचनविरोधः | उच्यते-
मारुतं पार्थिवानाञ्च शत्रुरित्यादि-तन्त्रसारधृतरुद्रजामलतृतीयपटलवचने पार्थिवानाञ्चेति 
चकाराद् आग्नेयं पार्थिवानां रिपुरिति श्रीकृष्णानन्दव्याख्यानाद् 
वायव्यतैजसानामुभयेषामपि वर्णानां पार्थिवैः सह शत्रुत्वमिति स्थितम् | तत्र च तेजो 
यथा पार्थिवान् समूलं हन्ति न तथा मरुदिति तेजस एव शत्रुत्वप्राधान्येनात्र तथा 
व्यपदेशः | अस्यैवार्थस्य प्रतिपादनाय तन्त्रान्तरे तैजसस्य शत्रुत्वं वायवस्य 
औदासीन्यमुक्तम् | रुद्रजामल-श्रीतत्त्वचिन्तामण्यादिषु औदासीन्यानभिधानाद् 
वायव्यवर्णानामपि तैजसवत् शत्रुपक्षनिक्षेप इति संक्षेपः |

	एवं चतुर्णां स्वरूपमुक्त्वा नाभसवर्णानां व्यवस्थामाह � सर्वेषामिति | 
नाभसं नभोदेवताकवर्णजातं सर्वेषामविरोधि मित्रमित्यर्थः | रुद्रजामलतृतीयपटले �

	नाभसं सर्वमित्रं स्याद्विरुद्धं नैव शीलयेत् |

इत्यनेन मित्रत्वस्य व्यक्तमभिधानात् |

	१०५ | एवं वर्णव्यवस्थामुक्ता फलमाह-परस्परेति | परस्परविरुद्धानां 
पार्थिवमारुतादिरूपाणां प्रागुक्तानां वर्णानां यत्र मन्त्रे मन्त्रप्रथमाक्षरे संस्थितिः 
| परस्पर-


कुलाकुल-चक्रम्

वायुः
तेजः
मही
वारि
नभः
अ आ
इ ई
उ ऊ
ऋ ॠ
ऌ ॡ
ए
ऐ
ओ
औ
अं
क
ख
ग
घ
ङ
च
छ
ज
झ
ञ
ट
ठ
ड
ढ
ण
त
थ
द
ध
न
प
फ
च
भ
म
य
र
ल
व
श
ष
क्ष
ल
स
ह

(वर्गचक्रम्)

इदानीं वर्गचक्रस्य विधानमभिधीयते |
मन्त्रग्रामविशुद्ध्यर्थं नामाद्यक्षरपूर्वकम् || १०६ ||

------------------------------------------------------

विरुद्धत्वञ्चैतत् साधकनामप्रथमाक्षरमपेक्ष्येति बोध्यम् | स मन्त्रः साधकं हन्तीत्यादि 
| अस्यैव वचनस्य सर्वथा न प्रसीदतीत्यत्र किं वा नास्य प्रसीदतीति राघवभट्टधृतः 
पाठः समीचीनः | यतो न हि वर्णानां परस्परविरोधेऽपि सर्वत्र हन्तृत्वम् �

      उत्तरोत्तरसंसिद्धिसमताव्याधिमृत्यवः |

तथा उदासीने न किञ्चन मृत्युर्व्याधिरमित्रे च इत्यादिप्रागुक्तपिङ्गलामतवचनेन अनिष्टानां 
फलान्तराणामप्यभिधानात् | तस्माद् राघवभट्टवचनवदत्रापि सर्वथा न प्रसीदतीति 
फलान्तरम्, न प्रसीदति वेत्यर्थः |

	१०६-१०७ | एवं कुलाकुलं निरूप्य वर्गचक्रमाह-इदानीमिति | नामाद्यक्षर-


(कोष्ठनिर्माणं तत्र वर्णन्यासश्च)

अष्टौ कोष्ठान् समालिख्य वर्गानष्टौ क्रमाल्लिखेत् || १०७ ||

(वर्गाणां संज्ञाः)

पक्षिमार्जारपञ्चास्यश्वानः सर्पाखुदन्तिनः |
मेषः क्रमादकारादि-वसुवर्गाश्रिता इमे || १०८ ||

(एतच्चक्रकरणकमन्त्रशोधनफलम्)

साध्यसाधकयोः प्रीतिर्ज्ञातव्या जातितः सदा || १०९ ||

--------------------------------------------------------

मारभ्य मन्त्रग्रामविशुद्ध्यर्थं वर्गचक्रस्य विधानमभिधीयत इत्यर्थः | तत्क्रममाह-
अष्टाविति | ऊर्द्ध्वस्थांश्चतुरोऽधःस्थांश्च चतुरः कोष्ठान् समालिख्य तत्र 
क्रमादकाराद्यष्टवर्गान् लिखेदित्यर्थः |

	१०८ | तेषाञ्च संज्ञामाह-पक्षीति | पक्षि-मार्जार-सिंह-श्वान 
ऊर्द्ध्वतनचतुष्काणां सर्प-मूषिक-हस्ति-मेषाश्चाधस्तनचतुष्काणां संज्ञाः | एते च 
पक्ष्यादयः क्रमेणाकाराद्यष्टवर्गमाश्रित्य स्थिता इत्यर्थः | तथाहि, - प्रथमः पक्षी 
अकारादिविसर्गान्तषोडशस्वरमयप्रथम-कोष्ठाश्रयः, अतः स्वराणामेतेषां पक्षीति संज्ञा 
| द्वितीयो मार्जारः कवर्गाश्रयः | तृतीयः सिंहश्चवर्गाश्रयः | चतुर्थः श्वा टवर्गाश्रयः 
| पञ्चमः सर्पस्तवर्गाश्रयः | षष्ठो मूषिकः पवर्गाश्रयः | सप्तमो हस्ती य-र-ल-
वाश्रयः | अष्टमो मेषः श-ष-स-ह-ल-क्षाश्रयः | तेनैतेषमपि तत्तत्संज्ञकत्वमिति स्थितम् |

	१०९ | फलमाह-साध्येति | साध्यसाधकनामाद्यक्षरयोः साजात्ये प्रीतिर्वैजात्ये न 
प्रीतिर्नाप्रीतिर्वा, शाश्वतिकवैरे वैरमित्यवधेयम् | शाश्वतिकवैरन्तु पक्षिसर्पस्य, 
मार्जारमूषिकस्य, सिंहहस्तिनः, श्व-मेषस्य च प्रसिद्धम् |


(वर्गचक्रम्)

पक्षी
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ 
ॡ ए ऐ ओ औ अं अः
मार्जारः
क ख ग घ ङ
सिंहः
च छ ज झ ञ
श्वा
ट ठ ड ढ ण
सर्पः
त थ द ध न
मूषिकः
प फ ब भ म
हस्ती
य र ल व
मेषः
श ष स ह ल क्ष


(प्रागुक्तमन्त्रदोषपरिहारक्रमः)

एषु दोषेषु सर्वत्र मायां काममथापि वा |
क्षिप्त्वा चादौ श्रियं दद्यात्तत्तद्दोषविमुक्तये || ११० ||

--------------------------------------------------------

	११० | एवं चक्रपरिपाटीमभिधाय तत्र तत्र श्रुतानाम-
कथहादितत्तच्चक्रविचारपरिप्राप्ततत्तन्मन्त्रगतवैरित्वादि-दोषाणां प्रतिकारशैलीमाह � एष्विति | 
एषु प्रागुक्ताकथहादि-चक्रविचारपरिप्राप्तमन्त्रगतवैरित्वादिदोषेषु | सर्वत्रेत्यनेन यः कोऽपि 
मन्त्रः प्रागुक्तदोषदुष्टोऽपि वक्ष्यमाणरीत्या कृतेन प्रतीकारेण दोषपरिहीणो भवतीति सूच्यते | 
अत एव तन्त्रसारधृतमुण्डमालातन्त्रे �

	छिन्नादिदोषदुष्टा ये मन्त्रास्तन्त्रे निरूपिताः |
	ते सर्वे सिद्धिमायान्ति मातृकार्णप्रभावतः ||

इत्यादिना सर्वेषामपि दोषदुष्टानां मन्त्राणामनया रीत्या निर्दोषत्वमुपपादितम् |


तारसंपुटितो वापि दुष्टमन्त्रोऽपि सिध्यति |

(प्रकारान्तरम्)

यस्य यत्र भवेद् भक्तिः स मन्त्रोऽस्य प्रसिध्यति || १११ ||

(प्रकारान्तरम्)

अनुलोमविलोमस्थकॢप्तया वर्णमालया |
प्रत्येकवर्णयुङ्मन्त्रा जप्ताः स्युः सर्वसिद्धिदाः ||
अरिमन्त्रा अपि नृणामन्ये मन्त्राश्च किं पुनः || ११२ ||

(स्थानस्थत्वादिना मन्त्राणां फलभेदाः)

स्थानस्था वरदा मन्त्रा ध्यानस्थाश्च फलप्रदाः |
स्थानध्यानविनिर्मुक्ताः सुसिद्धा अपि वैरिणः || ११३ ||

(षड्विधस्थाननिरूपणम्)

प्रसङ्गेनैव तत् स्थानं कथयामि विशेषतः || ११४ ||

सकलं निष्कलं सूक्ष्मं तथा सकलनिष्कलम् |
कलाभिन्नं कलातीतं षोढा स्थानं शिवोऽब्रवीत् || ११५ ||

(षड्विधस्थानस्वरूपम्)

सकलं ब्रह्मरन्ध्रस्थं तदधो विद्धि निष्कलम् |
मानसं सूक्ष्मनामानं हृत्स्थं सकलनिष्कलम् || ११६ ||

---------------------------------------------------------------

	१११ | प्रकारान्तरमाह � तारेति | तारः प्रणवः तेन संपुटितः आदावन्ते च 
प्रणवेन योजित इत्यर्थः | प्रकारान्तरमाह � यस्येति | भक्तिः परमानुरक्तिः |

	११२ | प्रकारान्तरमाह-अन्विति | प्रत्येकवर्णयुङ्मन्त्रा मन्त्रघटकप्रत्येकवर्णान् 
अनुलोमेन विलोमेन च मातृकावर्णैः पुटीकृत्य | अकारादिक्षकारान्तवर्णैः 
क्षकाराद्यकारान्तवर्णैश्च प्रत्येकेन मन्त्रघटकवर्णान् पुटीकृत्य जपाद्दुष्टमन्त्राणामपि 
सर्वसिद्धिविधायकत्वम्-इत्यर्थः |


बिन्दुस्थितं कलाभिन्नं कलातीतं तदूर्द्ध्वतः |
कला कुण्डलिनी सैव नादशक्तिः शिवोदिता || ११७ ||

एतत्स्थाने स्थिता मन्त्राः स्थानस्थाः परिकीर्तिताः |

(मन्त्रविशेषे सिद्धादिशोधनानपेक्षित्वम्)

मन्त्रकूटविभागानां विधानमभिधीयते || ११८ ||

सपिण्डाक्षरमन्त्राणां सिद्धादीन्नैव शोधयेत् || ११९ ||

एकाक्षरे तथा कूटे मालामन्त्रे त्रिबीजेके |
स्वप्नलब्धे स्त्रिया दत्ते सिद्धादीन् न विचारयेत् || १२० ||

वैष्णवेषु च तन्त्रेषु केचिदिच्छन्ति तान्त्रिकाः || १२१ ||

काली-तारामनौ मन्त्री तथा च्छिन्नामनावपि |
सुन्दरीमन्त्रवर्ये तु सिद्धादीन्नैव शोधयेत् || १२२ ||

(दीक्षायां मासविवेकः)

एवं विचार्य मतिमान् मासादीन् परिशोधयेत् |
चैत्रे दुःखाय दीक्षा स्याद् वैशाखे रत्नसञ्चयः || १२३ ||

------------------------------------------------------------

	११६-११७ | सकलमित्यादि | ब्रह्मरन्ध्रस्थं सहस्रारस्थितम् | तदध इति 
अधोमुखप्रणवोर्द्ध्वनादस्थम् | मनःस्थम् आज्ञाचक्रस्थितम् | हृत्स्थं द्वादशारस्थितम् | 
बिन्दुस्थितं प्रथमनादोर्द्ध्वबिन्दुस्थितम् | तदूर्द्ध्व्हत इति बिन्दूपरिनादस्थम्-इति B-पुस्तक 
पादटीका |

      ११९ | सपिण्डाक्षरमन्त्राणां संयुक्ताक्षरमन्त्राणाम् |
      १२३ | चैत्र इत्यादि | तदुक्तं राघवभट्टधृततन्त्रान्तरे �
      
      असिद्धिर्भूमिसम्पत्तिर्मरणं बन्धुनाशनम् |
	आयुर्वृद्धिः प्रजानाशः सम्पत्ती रत्नसञ्चयः ||


	शुभप्राप्तिः स्थाननाशो मोहार्थञ्च वशीकृतिः |
	चैत्रादीनां फलं ज्ञेयं मलमासं च वर्जयेत् || इति |

अत्र � मन्त्रारम्भस्तु चैत्रे स्यात् समस्तपुरुषार्थदः |

इत्यादिगौतमीयतन्त्रपञ्चमपटलवचनेन दीक्षायां चैत्रस्य प्रशस्तिरभिहिता सा तु विष्णुविषया, 
गौतमीयतन्त्रस्य वैष्णवोपासनापरत्वात् | अत एव तन्त्रसारकारैश्चैत्र इति गोपालविषयं 
गौतमीयत्वात् | मधुमासे भवेद्दिक्षा दुःखाय मरणाय च इति योगिनीहृदयाच्चेत्युक्तम् | अतः 
शाक्ती दीक्षा चैत्रे न विधेयेति प्रतिपादनाय चैत्रे दुःखाय दीक्षा स्यादित्युक्तं पूर्णानन्देन, 
ग्रन्थस्यास्य शक्त्युपासनाप्रतिपादकत्वात् | राघवभट्टेनापि �

	वैशाखपूर्वजे मासे मन्त्रारम्भः सुदुःसहः |
	वैशाखे धन्दायी च ज्यैष्ठे मृत्युप्रदो भवेत् ||

	आषाढे पुत्रलाभाय श्रावणे भुभदो मतः |
	भाद्रे चैव ज्ञानहानिस्तथा सद्भिः प्रकीर्तिता |
	आश्विने सर्वसिद्धिश्च कार्तिको ज्ञानसिद्धिदः ||

	शुभकृन्मार्गशीर्षः स्यात् पौषो दुःखप्रदायकः |
	माघे मेधाविवृद्धिश्च फाल्गुने सर्ववश्यता ||

इत्यादिभिः श्रीतत्त्वचिन्तामण्युक्तो दीक्षाकालक्रम एव प्रतिपादितः | परन्तुश्रीतत्त्वचिन्तामणि-
तन्त्रान्तरादिषु आषाढस्य बन्धुनाशकत्वरूपानिष्टफलदातृत्वमुक्तम् | अत्र 
राघवभट्टधृतवचने तु आषाढे पुत्रलाभायेत्यनेन तस्येष्टफलदायकत्वमभिहितमिति 
विशेषः | राघवभट्टधृतसिद्धन्तशेखरे तु प्रागुक्तानां प्रशस्तानामपि 
मासानामुत्तमाधममध्यमत्वमुपपादितम् | यथा �

	शरत्काले च वैशाखे दीक्षा श्रेष्ठफलप्रदा |
	फाल्गुने मार्गशीर्षे च ज्यैष्ठे दीक्षा च मध्यमा ||

	आषाढः श्रावणो माघः कनिष्ठाः सद्भिरादृताः |
	निन्दितश्चैत्रमासस्तु पौषो भाद्रपदस्तथा || इति |

तथा च मूले ज्यैष्ठादीनामुत्तमानन्तर्गतत्वादेव निषेध इति 
राघवभट्टानामाशयादवगम्यते |

तथा, 	आषाढपूर्वमासे च आषाढे मार्गशीर्षके |
		दीक्षां न कारयेद्धीमानन्यमासे तु कारयेत् ||

इति राघवभट्टधृतवचनेऽपि मार्गशीर्षस्य निषेध उत्तमानन्तर्गतत्वादेव |


मरणं भवति ज्यैष्ठेऽप्याषाढे बन्धुनाशनम् |
समृद्धिः श्रावणे नूनं भवेद् भाद्रपदे क्षयः || १२४ ||

प्रजानामाश्विने मासि सर्वकामफलप्रदा |
ज्ञानं स्यात् कार्तिके मासि मार्गशीर्षे धनं महत् || १२५ ||

पौषे ज्ञानक्षयो माघे भवेन्मेधाविवर्द्धनम् |
फाल्गुने सर्वसिद्धिः स्यान्मलमासं विवर्जयेत् || १२६ ||

(विषुवादिषु दीक्षायाः प्राशस्त्यम्)

विषुवेऽप्ययनद्वन्द्वे संक्रान्त्यां मदनोत्सवे |
दीक्षा कार्या प्रयत्नेन पवित्रे गुरुपर्वणि || १२७ ||
---------------------------------------------------------------------

राघवभट्टधृतकालोत्तरे �

	शरद्वसन्तयोर्योगे दीक्षाकर्मविधिः स्मृतः |
	तयोरसम्भवे वर्षा विनान्यत्र प्रशस्यते ||

इत्यत्र वर्षा विनेत्यभिधानाद् आषाढश्रावणयोरप्राशस्त्ये लब्धे 
प्रागुक्तसिद्धान्तशेखरवचनेन च तयोः कनिष्ठत्वे निर्णीते, आषाढे बन्धुनाशः स्यादिति 
मूलोक्त्या आषाढस्य सर्वथा परिहेयत्वम्, समृद्धिः श्रावणे नूनमिति मूलोक्त्या श्रावणस्य 
विहितत्वेऽपि तस्याप्राशस्त्यमिति पूर्वपूर्वग्रन्थपर्यालोचनयावगम्यते |

	१२७ | दीक्षायां प्रशस्तान् दिनविशेषानाह � विषुव इति | विषुवे विषुवद्वन्द्वे 
जलविषुवमहाविषुवसंक्रान्त्योः, अयनद्वन्द्वे दक्षिणायनोत्तरायणसंक्रान्त्योः, संक्रान्त्यां 
साधारण्याम्, मदनोत्सवे कामत्रयोदश्याम्, कामचतुर्दश्यामिति केचित् | गुरुपर्वणीति 
वक्ष्यमाणे षष्ठीभाद्रपद इत्यादौ |

	अत्र संक्रान्त्यामित्यनेनैव विषुवायनयोरपि लाभे तयोः पृथगुपादानं तत्र तत्र 
फलविशेषसूचनार्थम् | अत एव गन्धर्वतन्त्रे षडविंशपटले �

	विषुवायनयोर्द्वन्द्वे आषाढे मदनोत्सवे |
	ग्रहणेऽर्कस्य चेन्दोर्वा दिनं तत्फलदं भवेत् ||

इत्यत्र संक्रान्तिषु विषुवायनयोरेवोपादानं चन्द्रसूर्य-
ग्रहणसमानकालीनदीक्षाजन्यफलसमफलजनकत्वसूचना-यैव | तथा-


(देवपर्वसु दीक्षायाः प्रशस्तिः)

षष्ठी भाद्रपदे मासि इषे कृष्णा चतुर्दशी |
कार्तिके नवमी शुक्ला मार्गे शुक्ला तृतीयिका || १२८ ||

पौषे तु नवमी शुक्ला माघे वरचतुर्थिका |
फाल्गुने नवमी शुक्ला चैत्रे कामत्रयोदशी || १२९ ||
---------------------------------------------------------------------

	ग्रहनक्षत्रयोगेषु विषुवेषूत्सवेषु च |
	अयनेषु च सर्वेषु योगः सर्वार्थसिद्धिदः ||

इति राघवभट्टधृतकालोत्तरवचने विषुवयोरयनयोश्च प्रत्येकं द्वित्वेऽपि तत्र तत्र 
वहुवचनोपादानं फलातिशयोपधायकत्वसूचनार्थमेव |

	मदनोत्सव इति कामचतुर्दश्याम् | गुरुपर्वणीति � वक्ष्यमाणदेवपर्वणीत्यर्थः | 

१२८-१२९ | अत्र समानानुपूर्वीके तन्त्रसारधृतरत्नावलीवचने त्रयोदशीत्यत्र चतुर्दशीति पाठो 
दृश्यते | तत्र श्रीमत्कृष्णानन्देन त्रयोदशीति केचिदित्युक्तम् | बृहन्नीलतन्त्रे तृतीयपटलेऽपि चैत्रे 
कामत्रयोदशीत्येव पाठः | ततश्चतुर्दशीत्रयोदश्योरुभयोरपि 
तन्त्रसारबृहन्निलतन्त्रयोर्यथासंख्यं प्रशस्ततयाभिधानादत्र चैत्रे कामत्रयोदशीत्यनेन 
त्रयोदश्या लाभः | संक्रान्त्यां मदनोत्सवे इति प्रागुक्तवचनेन च चतुर्दश्याः प्राप्तिः | 
प्रागुक्तवचने मदनोत्सव इत्यनेन विशेषतोऽनिर्देशेऽपि अत्र कामत्रयोदशीति निर्देशात् तत्र 
मदनोत्सवशब्देन मदनचतुर्दशीति गम्यते | तदितरत्र मदनोत्सवासम्भवादिति ध्येयम् | 
तन्त्रसारे �

	चैत्रे त्रयोदशी शुक्ला वैशाखैकादशी सिता |
	ज्यैष्ठे चतुर्दशी कृष्णा आषाढे नागपञ्चमी ||

	श्रावणैकादशी भाद्रे रोहिणीसहिताऽष्टमी |
	आश्विने च महापुण्या महाष्टम्यप्यभीष्टदा ||

	कार्तिके नवमी शुक्ला मार्गशीर्षे तथा सिता |
	षष्ठी चतुर्दशी पौषे माघेऽप्येकादशी सिता |
	फाल्गुने च सिता षष्ठी चेति कालविनिर्णयः || इति |


वैशाखे चाक्षया शस्ता ज्यैष्ठे दशहरा तथा |
आषाढे पञ्चमी शुक्ला श्रावणे कृष्णपञ्चमी || १३० ||

एतानि देवपर्वाणि तीर्थकोटिफलं लभेत् |

(सूर्योपराग-रविसंक्रमयोर्दीक्षायाः प्राशस्त्यम्, लग्नादिविचारनैरपेक्ष्यञ्च)

निन्दितेष्वपि मासेषु दीक्षोक्ता ग्रहणे शुभा || १३१ ||

सूर्यग्रहणकालस्य समानो नास्ति भूतले |
तत्र यद् यत् कृतं कर्म तदनन्तफलं लभेत् || १३२ ||
---------------------------------------------------------------------

	१३१ | चन्द्रसूर्योपरागे दीक्षायाः प्राशस्त्यमाह � निन्दितेष्वपीति | 
निन्दितेष्वपीत्यपिशब्देन वैशाखादिषु प्रशस्तेषु मासेषु दीक्षा शुभा भवत्येव | चैत्रादिषु 
निन्दितेष्वपि फलमिष्टमुत्पादयतीत्यवगन्तव्यम् | ग्रहणे शुभेति � सूर्यग्रहणे चन्द्रग्रहणे च |

	अयने विषुवे चैव ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः |

इति तन्त्रसारधृतयोगिनीहृदयात् |

	१३२ | सूर्यग्रहणकालस्येति | ननु 

	न कुर्याच्छाक्तिकीं दीक्षामुपरागे विभावसोः |
	न कुर्याद् वैष्णवीं तान्तु यदि चन्द्रमसो ग्रहः ||

इति तन्त्रसारधृतरुद्रजामलवचनेन सूर्योपरागे शाक्तदीक्षानिषेधादत्र सूर्यग्रणकालस्येत्यादि 
कथमुपपद्यते ? उच्यते � प्रागुक्तरुद्रजामलवचनं श्रीविद्येतरविष्यम् 

	विषुवायनयोर्द्वन्द्वे आषाढे मदनोत्सवे |
	ग्रहणेऽर्कस्य चेन्दोर्वा दिनं तत्फलदं भवेत् ||

इति श्रीविद्याप्रतिपादकगन्धर्वतन्त्रपञ्चविंशपटलवचनात् |

	श्रीपराकालिबीजानि लोपादौर्गश्च यो मनुः |
	सूर्यस्य ग्रहणे लब्धो नृणां मुक्तिफलप्रदः ||

इति तन्त्रसारपरिगृहीत-रत्नावलीधृतजामलवचनात् 

	सूर्यग्रहणकाले तु नान्यदन्वेषितं भवेत् |

इति श्रीविद्याप्रतिपादयोगिनीहृदयाच्च | तस्मान्मूले विशिष्य सूर्योपरागस्योल्लेखस्तु 
प्राशस्त्यविशेषप्रतिपादनायेति ध्येयम् |


रविसंक्रमणे चैव सूर्यस्य ग्रहणे तथा |
तत्र लग्नादिकं किञ्चिन्न विचार्यं कथञ्चन || १३३ ||

(महाष्टम्यां कालशुद्ध्यादिनैरपेक्ष्यम्)

महाष्टम्यां विशेषेण धर्मकामार्थसिद्धये |
नात्र कालविशुद्ध्यादि न च नक्षत्रशोधनम् || १३४ ||

(श्रीगुरौ करुणया दीक्षयितुकामे, काश्यादौ च कालाकालविचारनैरपेक्ष्यम्)

श्रीगुरोः करुणाकारे तथा काश्यां प्रयागके |
पुण्यतीर्थे तथा क्षेत्रे देवीपीठचतुष्टये |
तथा श्रीपर्वते मन्त्री कालाकालं न शोधयेत् || १३५ ||
---------------------------------------------------------------------

	१३४ | महाष्टम्यामिति | महाष्टमीमाह � कालिकापुराणे एकोनषष्ट्यध्याये

	आश्विने शुक्लपक्षय भवेद् या अष्टमी तिथिः |
	महाष्टमिति सा प्रोक्ता देव्याः प्रीतिकरी परा || इति |

विशेषमाह तन्त्रसारधृतविष्णुजामले च �

	देवीबोधं समारभ्य यावत् स्यान्नवमी तिथिः |
	कृता तासु बुधैर्दीक्षा सर्वाभिष्टफलप्रदा ||

	शुक्लपक्षे विशेषेण तत्रापि तिथिरष्टमी |
	तत्रापि शारदी दुर्गा यत्र देवी गृहे गृहे ||

	तत्र दीक्षा प्रकर्तव्या मासर्क्षादिन् न शोधयेत् |
तथा	बोधने चैव दुर्गायाः कालाकालं न शोधयेत् ||
	अशोकाख्याष्टमी यत्र रामाख्या नवमी तथा ||

इति | एतेन बोधनवमीतो दुर्गानवमीं यावत् तिथिवारकालाकालादिविचारनैरपेक्ष्येण दीक्षायाः 
प्राशस्त्यमभिहितम् | तत्रापि महाष्टम्यां दीक्षायाः फलविशेषश्रवणान्मूले तस्या 
एवोल्लेखः |

	१३५ | श्रीगुरोरिति | करुणाकारे यदा गुरुः कृपया शिष्यमाहूय मन्त्रं दित्सति 
तदेत्यर्थः | तदुक्तं तन्त्रसारधृतसमयातन्त्रे �


(दीक्षायां वारनियमः)

रविवारे भवेद् वित्तं सोमे शान्तिप्रदा भवेत् |
आयुरङ्गारके हन्ति तत्र दीक्षां विवर्जयेत् || १३६ ||
---------------------------------------------------------------------

      शिष्यानाहूय गुरुणा कृपया दीयते यदि |
	तत्र लग्नादिकं किञ्चिन्न विचार्यं कदाचन ||

	सर्वे वारा ग्रहाः सर्वे नक्षत्राणि च राशयः |
	यस्मिन्नहनि सन्तुष्टो गुरुः सर्वे शुभावहाः || इति |

पुण्य इत्यादि | तदुक्तं गन्धर्वतन्त्रे पञ्चविंशपटले �

	पुण्यक्षेत्राणि कथ्यन्ते शृणु प्राधान्यतो मम |
	पुण्यक्षेत्रं नदीतीरं गुहा पर्वतमस्तकम् ||
	तीर्थप्रदेशाः सिन्धूनां स�न्गमः पावनं वनम् |
	उद्यानानि विविक्तानि विल्वमूलं तटं गिरेः ||
	तुलसीकाननं गोष्ठं वृषशून्यं शिवालयम् |
	अश्वत्थामलकीमूलं गोशाला जलमध्यतः ||
	देवतायतनं कूलं समुद्रस्य निजालयम् |
	साधने च प्रशस्तानि स्थानान्येतानि मन्त्रिणाम् || इति |

तन्त्रसारे च �

	अथ वक्ष्यामि दीक्षायाः स्थानं तन्त्रानुसारतः |
	गोशालायां गुरोर्गेहे देवागारे शिवालये |
	पुण्यक्षेत्रे तथोद्याने नदीतीरे च मन्त्रवित् ||
	धात्रीविल्वसमीपे च पर्वताग्रे गुहासु च |
	ग�न्गायास्तु तटे वापि कोटिकोटिगुणं भवेत् || इति |

	देवीति | देवीपीठचतुष्टयन्तु � कामगिरिपीठम्, जालन्धरपीठम्, पूर्णगिरिपीठम्, 
उड्डीयानपीठञ्चेति | एतत् पञ्चदशप्रकाशे पीठन्यासनिरूपणावसरे ग्रन्थकारः स्वयमेव 
वक्ष्यतीति नात्र प्रपञ्च्यते | स्थानेष्वेतेषु दीक्षाग्रहणे कालाकालविचारो नास्तीत्यर्थः | 
तदुक्तं राघवभट्टेन �

	पुण्यतीर्थे कुरुक्षेत्रे देवीपीठचतुष्टये |
	प्रयागे श्रीगिरौ काश्यां कालाकालं न शोधयेत् || इति |

	१३६-१३७ | दीक्षायां विहितान्निषिद्धांश्च वारान् नियमयति � रवीति | अत्र 


बुधे सौन्दर्यमाप्नोति ज्ञानं तु स्याद् बृहस्पतौ |
शुक्रे सौभाग्यमाप्नोति यशोहानिः शनैश्चरे || १३७ ||

(दीक्षायां तिथिनियमः)

चतुर्थी नवमी चैव चतुर्दश्यष्टमीइ तथा |
पूर्णिमा पञ्चमी चैव द्वितीया सप्तमी तथा || १३८ ||

त्रयोदशी च दशमी प्रशस्ता सर्वसिद्धिदा |

(पक्षनियमः)

शुक्लपक्षे शुभा दीक्षा कृष्णेऽप्या पञ्चमाद्दिनात् || १३९ ||

(तत्रापि विशेषः)

मुक्तिकामैः कृष्णपक्षे भूतिकामैः सिते सदा |
कृष्णाष्टम्यां चतुर्दश्यां दीक्षाकर्म शुभप्रदम् || १४० ||

(नक्षत्रनियमः)

अश्विन्यां सुखमाप्नोति भरण्यां मरणं ध्रुवम् |
कृत्तिकायां भवेद्दुःखी रोहिण्यां वाक्पतिर्भवेत् || १४१ ||
---------------------------------------------------------------------

दुःखमिति पादटिप्पनीधृतः पाठः प्रामादिकः, तन्त्रसारे रविवारे भवेद् वित्तमिति 
पाठदर्शनात् रवौ गुरौ सिते सोमे कर्तव्यं बुधवासरे इति 
गन्धर्वतन्त्रषड्विंशपटलवचनेन, रवौ गुरौ सिते सोमे कर्तव्यं बुधशुक्रयोः इति 
गौतमीयतन्त्रपञ्चमपटलवचनेन च रविवासरे दीक्षायाः प्राशस्त्याभिधानात् |

	१४० | मुक्तीति | तन्त्रसारकृता राहवभट्टेन च �
	शुक्लपक्षेऽथ कृष्णे वा दीक्षा सर्वत्रशोभना |

इति कालोत्तरवचनमुपजीव्य यदुभयोरेव पक्षयोः प्राशस्त्यमभिहितं तत्र विशेषमाह- मूक्तीति | 
ततश्चोक्तकामनाभेदेन दीक्षायां पक्षव्यवस्थेत्यवधेयम् |

	१४१-१४५ | दीक्षायां शुभाशुभानि नक्षत्राणि निर्दिशति-अश्विन्यामिति | नीलतन्त्रे 
षष्ठपटले �


मृगशीर्षे सुखप्राप्तिरार्द्रायां बन्धुनाशनम् |
पुनर्वसौ भवेद्दुःखी पुष्यायां धनवान् भवेत् || १४२ ||

अश्लेषायां भवेद्रोगी मघायां मोक्षमाप्नुयात् |
फल्गुनीद्वितये चैव यशोवृद्धिर्भवेत् किल || १४३ ||

हस्तायां धननाशः स्याच्चित्रा-स्वात्योः सुखी भवेत् |
विशाखायां सुखं चानुराधायां बन्धुनाशनम् || १४४ ||

ज्येष्ठायं सुतवृद्दिः स्यान्मूलायां कीर्तिवर्द्धनम् |
पूर्वाषाढोत्तराषाढे भवेतां कीर्तिदायिके || १४५ ||
---------------------------------------------------------------------

	रोहिणी श्रवणार्द्रा च धनिष्ठा चोत्तरत्रयम् |
	पुष्या शतभिषा चैव दीक्षानक्षत्रमुच्यते || इति

राघवभट्टधृतकारणे �

	पौष्णं रोहिण्यथादित्यं श्रवणं चाश्विनी तथा |
	सावित्रं त्वाष्ट्रवायव्यमैन्द्रं नैर्-ऋतमेव च ||
	तिष्यं त्रिरुत्तरार्द्रा च सौम्यं शिष्यत्रिजन्मभम् |
	नक्षत्राणि प्रशस्तानि दीक्षाकर्मणि सुव्रते || इति 

	अत्र पौष्णं रेवती, आदित्यं पुनर्वसुः, सावित्रं हस्तः, सौम्यं मृग इति 
राघवभट्टव्याख्यानम् | त्वाष्ट्र चित्रा, पवनः स्वाती |

	राघवभट्टस्तु वक्ष्यमाणरत्नावलीवचनेन परस्परसंयोगे तिथिनक्षत्रयोर्दुष्टत्वमाह 
| यथा �

	प्रतिपत् पूर्वाषाढा च पञ्चमी कृत्तिका तथा |
	पूर्वा भाद्रपदा षष्ठी दशमी रोहिणी तथा ||

	द्वादशी सार्पनक्षत्रमर्यम्णा च त्रयोदशी |
	नक्षत्रलुप्ता इत्येते देवानामपि नाशनाः ||

इत्यन्यद्वारा द्विसंयोगात्तिथिनक्षत्रदुष्टत्वं ज्योतिःशास्त्रादवसेयमित्याह | एवञ्च �

	पूर्वाषाढोत्तराषाढे भवेतां कीर्तिदायिके |


श्रवणायां भवेद्दुःखि धनिष्ठायां दरिद्रता |
बुद्धिः शतभिषायां स्यात् पूर्वभाद्रे सुखी भवेत् || १४६ ||

सौख्यं चोत्तरभाद्रे च रेवत्यां कीर्तिवर्द्धनम् || १४७ ||

(लग्न-चन्द्र-तार-नियमः)

वृषे सिंहे च कन्यायां धनुर्मीनाख्यलग्नके |
चन्द्रतारानुकूले च कुर्याद्दीक्षाप्रवर्तनम् || १४८ ||

तृतीयैकादशषष्ठदशमस्थश्च चन्द्रमाः |
जन्मचन्द्रः शुभः प्रोक्तो जन्मनक्षत्रवर्जितः || १४९ ||

शुक्लपक्षे द्वितीयस्तु पञ्चमो नवमस्तथा || १५० ||

गोचरे ये ग्रहाः शुद्धस्तर्युक्तोऽपि शुभः शशी |
शुभमध्यस्थितो वापि चन्द्रमाः शुभदो भवेत् || १५१ ||

तृतीये सप्तमे चैव षोडशाष्टादशे तथा |
ऊनविंशे चैकविंशे त्रयोविंशे तथैव च |
पञ्चविंशतिनक्षत्रे शुभकर्म विवर्जयेत् || १५२ ||
---------------------------------------------------------------------

इत्यनेन पूर्वाषाढायाः प्राशस्त्येऽपि �

	प्रतिपदि कृता दीक्षा दुःखाय मरणाय च |

इति तन्त्रसारधृतवचने प्रतिपदोऽनिष्टफलकत्वात् तत्संयोगे प्रशस्ताया अपि पूर्वाषाढाया 
दुष्टत्वम् | एवं पञ्चम्याः प्राशस्त्येऽपि अप्रशस्तायाः कृत्तिकायाः संयोगात्तस्या 
अप्राशत्यम् | यत्रोभयोरपि तिथिनक्षत्रयोः प्राशस्त्यं तत्रापि प्रागुक्तरीत्या तयोः 
संयोगोऽनिष्टं फलं प्रसूते � यथा दशमीरोहिण्योः स्वतः प्राशस्त्येऽपि परस्परसंयोगे 
तयोरुभयोरेवानिष्टफलानुबन्धित्वम् | एवमन्यत्रापि |


(प्रागुक्तमासादिशुद्धेर्मन्त्रदीक्षामात्रपरत्वम्)

यन्मासतिथिवारादि-शोधनं प्रोक्तमेव हि |
मन्त्रदीक्षापरं तत्तु विज्ञेयं साधकोत्तमैः || १५३ ||

(विद्यादीक्षायान्तु तिथिवारादिशोधनापेक्षा नास्ति)

विद्यादीक्षापरं नैव तिथिवारविशोधनम् |
यदैवेच्छा तदा दीक्षा गुरोराज्ञानुसारतः || १५४ ||

(अत्र प्रामाणिकागमनिर्णयः)

योगिनीहृदयस्येति मतमालक्ष्य कीर्तितम् || १५५ ||

(मन्त्रपदव्युत्पत्तिः)

मननात्त्राणनाच्चैवमद्वयस्यावबोधनात् |
मन्त्र इत्युच्यते सम्यक् शिवाधिष्ठानतोऽपि च || १५६ ||

गुप्तोपदेशतो मन्त्रो मननात्त्रणनादपि |
तेन मन्त्र इति प्रोक्तो देशिकैस्तन्त्रवेदिभिः || १५७ ||
---------------------------------------------------------------------

	१५४ | राघवभट्टधृततत्त्वसागरसंहितायामपि �

	तिथिं विनाऽपि दीक्षायां विशिष्टावसरं शृणु |
	दुर्लभे सद्गुरूणान्तु सकृत् सङ्ग उपस्थिते ||

	तदनुज्ञा यदा अब्धा स दीक्षावसरो महान् |
	ग्रामे वा यदि वाऽरण्ये क्षेत्रे वा दिवसे निशि |
	आगच्छति गुरुर्दैवाद् यदा दीक्षा तदा भवेत् || इति |

तथ-	यदैवेच्छा तदा दीक्षा गुरोराज्ञानुसारतः |
	न तिथिर्न व्रतं होमो न स्नानं न जपक्रिया |
	दीक्षायाः कारणं किन्तु स्वेच्छावाप्ते तु सद्गुरौ || इति |


(द�सविधो मन्त्रसंस्कारः)

मन्त्रस्य दश संस्काराः कथ्यन्ते तन्त्रवर्त्मना |
जननं जीवनं पश्चात्तडनं बोधनं तथा || १५८ ||

अथाभिषेको विमलीकरणाप्यायने पुनः |
तर्पणं दीपनं गुप्तिर्दशैता मन्त्रसंस्क्रियाः || १५९ ||

(तत्र जननाख्यः प्रथमसंस्कारः)

कुङ्कुमेन विलिप्तायामथवा रोचनादिना |
गोमयेन विलिप्तायां कठिन्या कमलं लिखेत् || १६० ||

---------------------------------------------------------------------

	१५८ | कुलार्णवे पञ्चदशोल्लासे �

	कथ्यन्ते दश संस्कारा मन्त्रदोषहराः प्रिये |

इत्यनेन वक्ष्यमाणमन्त्रसंस्कारस्य मन्त्रदोषनिवारकत्वात्,

	शाणोल्लिढानि शस्त्राणि यथा स्युर्निशितानि वै |
	मन्त्राश्च स्फर्तिमायान्ति संस्कारैर्दशभिस्तथा ||

इत्यनेन विशेषतो मन्त्रस्फूर्तिविधायकत्वाच्च मन्तस्य संस्कारानभिधातुं प्रतिजानीते � 
मन्त्रस्येति | ततश्च वक्ष्यामाणरीत्त्या कृतः संस्कारैश्च्छिन्नादिदोषदुष्टा अपि मन्त्राः 
शुभफलं प्रसुवते, ते दोषास्तु छिन्नो रुद्धः शक्तिहीन इत्यादिना शारदायां द्वितीयपटले 
विशिष्याभिहिताः |

	१६०-१६२ | कुङ्कुमेनेति | तदुक्तं तन्त्रसारधृतगौतमीये �
	स्वर्णादिपात्रे संलिख्य मातृकायन्त्रमुत्तमम् |
	काश्मीरचन्दनेनापि भस्मना वाथ सुव्रते ||
	काश्मीरं शक्तिसंस्कारे चन्दनं वैष्णवे मनौ |
	शैवे भस्म समाख्यातं मातृकायन्त्रलेखने || इति |

अत्र मातृकायन्त्रेत्यभिधानात्,

	मन्त्राणां मातृकायन्त्रादुद्धारो जननं स्मृतम् |

इति तन्त्रसारोक्तेश्च प्रकृते कमलपदेन मातृकायन्त्रघटकं मकलमित्यवगन्तव्यम् | 
मातृकायन्त्रमाह तन्त्रसारे �


द्विरष्टकेशरे वर्गं पूर्वतो युग्ममालिखेत् |
कादिवरं सप्तपत्रे ल-क्षमष्टमपत्रके || १६१ ||

तदक्सरात्तु मन्त्राणामुद्धारो जननं स्मृतम् || १६२ ||
---------------------------------------------------------------------

	व्योमेन्द्वौरसनार्णकर्णिकचां द्वन्द्वैः स्फुरत्केशरं
	वर्गोल्लासिवसुच्छदं वसुमतीगेहेन संविष्टितम् |
	आशास्वस्त्रिषु लान्तलाङ्गलियुजा क्षौणीपुरेणावृतं
	यन्त्रं वर्णतनोः परं निगदितं सौभाग्यसम्पत्करम् || इति |

तथा तन्त्रसारधृतगौतमीये �

	कादिमान्तान् पञ्च वर्गान् दिक्षु पूर्वादितो न्यसेत् |
	यादिवान्ताञ् शादिहान्ताल ल-क्षमीशे प्रविन्यसेत् |
	चतुरस्रं चतुर्द्वारं दिक्षु वं ठं विदिक्षु च || इति |

	तथाचायं यन्त्रलेखनक्रमः | प्रथमं पद्मस्य कर्णिकामाह् � 
व्योमेन्द्वौरसनार्णकर्णिकमिति | व्योम हकारः, इन्दुः सकारः, तत औकारः, रसनार्णो वोसर्गः, 
व्योम इन्दुः औः रसनार्णश्च कर्णिकायां यस्येति विग्रहः | एतेन ह्सौः इति कर्णाकायां 
लेखनीयमित्यर्थः | केशरमाह-अचां स्वराणां द्वन्द्वैः स्फुरन्तः केशरा यस्य तत् | एतेन 
पूर्वादितोऽष्टसु केशरेषु द्विशः षोडशस्वरानीशानान्तान् लिखेदित्यर्थः | ततो दलान्याह-
वर्गोल्लासिवसुच्छदं वर्गैरुल्लसन्तीति वर्गोल्लासिनः, वर्गोल्लासिनो वर्गविशिष्टाः वसवः अष्टौ छदा 
यस्य तत् | तथा च अष्टपत्राणि लिहित्वा पूर्वप्त्रे कवर्गम्, आग्नेये चवर्गम्, दक्षिणे टवर्गम्, 
नैर्-ऋते तवर्गम्, पश्चिमे पवर्गम्, वायव्ये य-र-ल-व-रूपं वर्णचतुष्टयम्, उत्तरे श-ष-स-ह-
रूपं वर्णचतुष्टयं ईशाने ल-क्ष-वर्णद्वयें लिखेदित्यर्थः | आशासु दिक्षु अस्त्रिषु कोणेषु च 
यथाक्रमं लान्तो वकारः, लाङ्गली ठाकारः तद्युक्तेन वसुमतीगेहेन भूपुरेण संविष्टितम् 
| क्षौणीपुरेण द्वारचतुष्टयेनेति आगमतत्त्वविलासः | प्राचीनहस्तलिखिततन्त्रसारे तु 
क्षौणीपुरेणानुस्वारेणेति व्याख्यानं दृश्यते | तन्मते वकारठकारयोरनुस्वारयोगार्थं 
क्षौणीपुरेणेति पदमिति प्रतिभाति | तथाच चतुर्दिग्द्वारेषु वम, कोणेषु च ठमिति लिखेत् | इत् 
मातृकायन्त्रक्रमः |

	प्रकृते तु कठिन्या कमलं लिखेदिति कमलमात्रलेखनाभिधानं 
मातृकायन्त्रान्तर्गतपद्मादेव वर्णोद्धारसूचनार्थम् | अत्र कमले तन्त्रसारोक्तक्रमेणैव 
वर्णस्थापनमाह्-


(जीवनाख्यो द्वितीयः)

प्रणवान्तरितान् कृत्वा मन्त्रवर्णाञ् जपेत् सुधीः |
एतज्जिवनमित्याहुः शतावृत्त्या च तान्त्रिकाः || १६३ ||

(ताडनाख्यस्तृतीयः)

भूर्जे मन्त्राक्षरं कृत्वा वायुबीजेन ताडयेत् |
एकैकं शतवारन्तु मन्त्रञ्च चन्दनाम्भसा || १६४ ||

(बोधनाख्यश्चतुर्थः)

मन्त्रं भूर्जे समालिख्य करवीरप्रसूनकैः |
तन्मन्त्राक्षरसंख्यातैर्हन्यद्रेफेण बोधनम् || १६५ ||
---------------------------------------------------------------------

द्विरष्टेत्यादिना | द्विरष्टकेशरे वर्णमिति द्विरिति वारार्थे सुच | ततश्च पूर्वादिकेशरेषु द्वौ 
द्वौ कृत्वा युग्मं वर्णमालिखेदित्यर्थः | तदक्षरादिति, मन्त्राणां मन्त्रघटकवर्णानां 
तदक्षरादुद्धारो जननाख्यः संस्कार इत्यर्थः | तथाच राघवभट्टः शुभे पीठादौ 
कुङ्कुमगोरोचनादिना मातृकाब्जं विलिख्य देयमन्त्रस्यैकैकमक्षरं मातृकाब्जत उद्धरणीयमिति 
|

	१६३ | प्रणवेति | प्रणवान्तरितान् प्रणवेन व्यवहितान् मन्त्रघटकवर्णान् जपेदित्यर्थः | 
यथा-यदा ह्रीं इति मन्त्रस्तदा ह ओं र ओं ईम् इति प्रणवान्तरणक्रमः | जपेदिति 
शतावृत्त्येत्यर्थः | तदुक्तं राघवभट्टेन � प्रणवसहितांस्तु मन्त्रजवर्णान् 
प्रजपेच्छतावृत्त्यै तज्जिवनमुक्तमिति |

	१६४ | भूर्ज इति | वायुबीजेन यम इत्यनेन | ताडनस्य वाक्यन्तु � अमुकमन्त्रस्य 
अमुकाक्षरं यं ताडयामि ति आगमतत्त्वविलासः | ताडनं शतधा दशधा वा | तदुक्तं 
तन्त्रसारधृततन्त्रान्तरे �

	ताडनं तारयेद् वर्णानखिलांश्चन्दनाम्भसा |
	शतं वा दशधा वापि बोधयेत्तु मनं ततः || इति |

विश्वसारे �

	दशधा शृणु देवेशि ताडनं परिकीर्तितम् || इति |

	१६५ | मन्त्रमिति | भूर्जपत्रे देयमन्त्रं संलिख्य 
तन्मन्त्रघटकवर्णसमसंख्याकरक्तकरवीरपुष्पै रम् इति वह्निबीजेन हन्यात् | तदुक्तं 
राघवभट्टेन � एतस्मिन् लिखितमन्त्र-


(अभिषेकाख्यः पञ्चमः)

मालतीकलिकाभिस्तु कुशमूलेन वा सुधीः |
भूर्जे मन्त्रं समालिख्य मन्त्री मन्त्रार्णसंख्यया |
अश्वत्थपल्लवैर्मन्त्रमभिषिञ्चेद् विशुद्धये || १६६ ||

(विमलीकरणाख्यः षष्ठः)

सहजागन्तुमायाख्यं ज्योतिर्मन्त्रेण निर्दहेत् |
मलत्रयं ततो मन्त्री मन्त्रोऽसौ विमलो भवेत् || १६७ ||
---------------------------------------------------------------------

वर्णसंख्याकरवीरैस्तद्बोधनमुक्तं यद्धन्याद्वह्निबीजेनेति | अत्र 
तन्मन्त्राक्षरसंख्यातैरित्यभिधानादेकेन पुष्पेणैकस्य मन्त्रवर्णस्य बोधनमिति सूचितम् | 
बोधनवाक्यन्तु � अमुकमन्त्रस्यामुकाक्षरं हन्मि इत्यागमतत्त्वविलासः |

	१६६ | मालतीति | मालतीकलिकाभिः कुशमूलेन वा भूर्जपत्रे मन्त्रं लिखित्वा 
मन्त्रघटकवर्णसमसंख्यातैरश्वत्थपल्लवैस्तन्मन्त्रमभिषिञ्चेत्ततः स मन्त्रः शुद्धो 
भवतीत्यर्थः | तदुक्तं राघवभट्टधृतपिङ्गलामते �

	मालतीकलिकाभिस्तु न्यस्यार्णं कर्णिकोपरि |
	अश्वत्थपल्लवैः शुद्धैस्तन्मन्त्राक्षरसम्मितैः |
	अभिषेकं प्रकुर्वीत स्वतन्त्रे विहितं यथा ||

शारदातिलके द्वितीयपटले तु �

	स्वतन्त्रोक्तविधानेन मन्त्री मन्त्रार्णसंख्यया |
	अश्वत्थपल्लवैर्मन्त्रमभिषिञ्चेद् विशुद्धये ||

इत्यत्र यत् स्वतन्त्रोक्तविधानेनेत्युक्तं तद् व्याख्यातं राघवभट्टेन स्वतन्त्रोक्तविधानेन 
शैवमन्त्रे शिवतन्त्रानुसारात्, शक्तिमन्त्रे शक्तितन्त्रानुसारात्, विष्णुमन्त्रे वैष्णवतन्त्रानुसारादिति 
| राघवभट्टेनाष्टोत्तरशतसंख्यातोऽभिषेक उक्तः निजतन्त्रेरितमार्गादभिषिञ्चेत् 
पिप्पलप्रवालेन भूर्जे विलिखितमन्त्रं शतमष्टौ चाभिषेकोऽयमिति | अभिषेकवाक्यन्तु � 
अमुकमन्त्रस्यामुकाक्षरमभिषिञ्चामि नम इति राघवभट्टः | आगमतत्त्वविलासे तु 
अभिषिञ्चामीत्यन्तमेव | तत्र प्रत्येकं शतधा दशधा वाभिषेक उक्तः |

	१६७ | सहजेति | मन्त्री मन्त्ररहस्यज्ञः सहजागन्तुमायाख्यं सहजम् आगन्तुकं 


तारं शिवाग्नितारान्तो बिन्दुर्ज्योतिर्मनुर्मतः |

(आप्यायनाख्यः सप्तमः)

कुशोदकेन जप्तेन प्रत्यर्णं प्रोक्षणं मनोः || १६८ ||

अष्टोत्तरशतमिदं लिखित्वा भूर्जपत्रके |
तेन मन्त्रेण विधिवदेतदाप्यायनं मतम् || १६९ ||
---------------------------------------------------------------------

मायिकञ्च मन्त्रमलत्रयं ज्योतिर्मन्त्रेण निर्दहेदिति सम्बन्धः | तदुक्तं 
राघवभट्टधृतपिङ्गलामते �

	सहजागन्तुमायाख्यं ज्योतिर्मन्त्रेण निर्दहेत् |
मन्त्रे मलत्र्यं मन्त्री ततोऽसौ निर्मलो भवेत् || इति |

तन्त्रसारे तु �

	सञ्चिन्त्य मनसा मन्त्रं सुषुम्णामूलमध्यतः |
	ज्योतिर्मन्त्रेण विधिवद्दहेन्मलत्रयं यतिः ||

	इति विमलीकरणस्वरूपं निरूप्य, मलत्रयमिति � मायिकं कार्मणमाणव्यञ्चेति | 
प्रपञ्चसारे �

	मायिकं नाम योषोत्थं पौरुषं कार्मणं मलम् |
	आणव्यं तद्द्वयं प्रोक्तं निषिद्धं तन्मलत्रयम् || इत्याह |

मन्त्रीत्यनेन मूलाधारात् कुण्डलिनीमुत्थाप्य तद्द्वारा दोषदाह इति राघवभट्टः | अत एव 
तन्त्रसारकृतापि सुषुम्णामूलमध्यत इत्युक्तम् |

	ज्योतिर्मन्त्रेण निर्द्दहेदित्युक्तम्, तं ज्योतिर्मन्त्रमाह � तारमिति | तारं प्रणवः, शिवो 
हकारः, अग्नी रेफः, तारान्त औकारः बिन्दुरनुस्वारः तेन ह्रौं इति ज्योतिर्मन्त्रं | 
शारदायामपि � तारं व्योमाग्निमनुयुग दण्डी ज्योतिर्मनुर्मत इति | आगमतत्वविलासकृता तु 
ज्योतिर्मन्त्रोत्पन्नवह्निशिखया पञ्चविंशतिकृत्वो निर्दहनम्, अमुकमन्त्रस्यामुकं मलं निर्दहामीति 
तद्वाक्यञ्चाभिहितम् |

	१६८-१६९ | कुशेति | इदं मन्त्रं भूर्जपत्रके लिखित्वा जप्तेनाष्टोत्तरशतजप्तेन कुशोदकेन 
मनोर्देयमन्त्रस्य प्रत्यर्णं प्रतिवर्णं तेन देयमन्त्रेण अष्टोत्तरशतं प्रोक्षणम् 
एतदाप्यायनमिति सम्बन्धः | केचित्तु पूर्वं ज्योतिर्मन्त्राभिधानात् तेन ज्योतिर्मन्त्रेणेत्यर्थं 


(तर्पणाख्योऽष्टमः)

मन्त्रेण वारिणा मन्त्रे तर्पणं तर्पणं मतम् || १७० ||

(दीपनाख्यो नवमः)

तारमायारमाबीजं मन्त्रस्यादौ नियोज्य च |
सप्तधा प्रजपेन्मन्त्रमिति दीपनमीरितम् || १७१ ||
---------------------------------------------------------------------

कल्पयन्ति | अत्र मीमांसितं राघवभट्टेन � केचन तेन तन्मन्त्रेणेति ज्योतिर्मन्त्रेणेति व्याचक्षते, 
तदसद् ग्रन्थान्तरविरोधात्, तदुक्तम् � आप्यायनं स्वजप्तैः प्रत्यर्णं कुशपयोभिः स्यात् | इति | 
तथाच स्वजप्तैरित्यस्य स्वं मन्त्रं तेन जप्तैः, कुशपयोभिरित्यर्थः | प्रकृते तु तेन जप्तेन 
तेनैवाभ्युक्षणमिति ध्येयम् | अत एव राघवभट्टेन तेनेत्युभयत्र सम्बध्यते इत्युक्त्या 
स्वमतसमर्थनानुकूलं पिङ्गलामतप्रमाणमुपदर्शितम् | यथा �

	अष्टोत्तरशतालब्धं विशुद्धं कुशवारिणा |
	आप्यायितो भवेन्मन्त्रः प्रत्यर्णं प्रोक्षितो यदि || इति |

अत्र प्रोक्सणं सप्तधेत्युक्तं राघवभट्टेन | आप्यायनस्य वाक्यन्तु 
अमुकमन्त्रस्यामुकवर्णमाप्यायामि इत्युक्तमागमतत्त्वविलासे |

	१७० | मन्त्रेणेति | मन्त्रे लिखितमन्त्रोपरि मन्त्रेण देयमन्त्रेण वारिणा यत् तर्पणं तदेव 
तर्पणं तर्पणाख्यः संस्कार इत्यर्थः | इदमप्यष्टोत्तरं शतमिति राघवभट्टः | 
तन्त्रसारे �

	मधुना शक्तिमन्त्रे तु वैष्णवे चेन्दुमज्जलैः |
	शैवे घृतेन दुग्धेन तर्पणं सम्यगीरितम् ||

इन्दुमज्जलैः कर्पूरजलैरिति |

	१७१ | तारेति | तारः प्रणवः, माया ह्रीं, रमाबीजं श्रीं | बीजमित्यस्य 
प्रत्येकमभिसम्बन्धः | मन्त्रस्येति देयमन्त्रस्येत्यर्थः | अत्र तन्त्रसारे शारदायाञ्च 
तारमायारमायोगे मनोर्दीपनमुच्यते इति सामान्यतोऽभिहितम् | तन्त्रसारधृतविश्वसारे च �

	तारमायारमाबीजपुटितेन जपेन्मनुम् |
	शतमष्टोत्तर�न्चैव दीपयेत् साधकोत्तमः ||

इत्यनेन तारमायाबीजपुटितस्य देयमन्तस्याष्टोत्तरशतजपो दीपनमित्याह | प्रकृते तु 


(गोपनाख्यो दशमः)

जप्यमानस्य मन्त्रस्य गोपनं त्वप्रकाशनम् || १७२ ||

(दशसंस्कारोपसंहारः)

संस्कारा दश संप्रोक्ताः सर्वतन्त्रेषु गोपिताः |
यान् कृत्वा मन्त्रदानेन मन्त्री वाञ्छितमाप्नुयात् || १७३ ||


इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ द्वितीयः प्रकाशः || २ ||
---------------------------------------------------------------------

मन्त्रस्यादावेव तारमायारमाबीजनियोगः सप्तधा जपश्चेति प्रागुक्तविश्वसार-
शारदावचनविरोधः | तदेवं मीमांस्यते-तारमायेत्यादिमूलवचने नियोज्य चेति चकारस्य 
आदावित्यनेनाभिसम्बन्धान्मन्त्रस्यादौ च नियोज्येत्यर्थे अन्ते च तारादिबीजानां नियोगोऽवगम्यते, 
ततश्च मन्त्रस्यादावन्ते च तारमायारमाबीजानां नियोगो ग्रन्थकृतोऽप्यभिमत इति न 
विश्वसारादिवचनविरोधः | अष्टोत्तरशतजपसप्तधाजपयोर्व्यवस्था तु शक्ताशक्तभेदेनेति 
निष्कर्षः |




तृतीयः प्रकाशः

(दीक्षाप्रकरणम्)

(तत्र विहितस्थानानि, दीपस्थाननिरूपणप्रयोजनम्, कूर्मचक्रम्, 
वास्तुयागस्तदङ्गचतुःषष्टिपदवास्तुमण्डलं वलिमन्त्राश्च)

(दीक्षायां प्रशस्तस्थानानि)

अथ वक्ष्यामि दीक्षायाः स्थानं तन्त्रानुसारतः || १ ||

गोशालायां गुरोर्गेहे देवागारे च कानने |
पुण्यक्षेत्रे तथोद्याने नदीतीरे च मन्त्रवित् || २ ||

धात्रीविल्वसमीपे च पर्वताग्रे गुहासु च |
गङ्गायां तत्तटे वाऽपि कोटिकोटिगुणं भवेत् || ३ ||

(दीपस्थाने जपादिविधिः)

दीपस्थानं समाश्रित्य जपयागादिकं चरेत् |

(कूर्मचक्रनिरूपणप्रतिज्ञा)

अत एव कूर्मचक्रं वक्ष्यामि सिद्धिकारणम् || ४ ||
---------------------------------------------------------------------

	४ | गोशालायामित्यादिना दीक्षायां यानि प्रशस्तस्थानानि निरूपितानि तेष्वपि 
दीपस्थानमेवाश्रित्य जपयागादिकं विधेयमित्यर्थस्य ज्ञापनाय दीक्षास्थाननिरूपणात् 
परमेव दीपस्थानं निरूपयति � दीपस्थानमित्यादिना | वक्ष्यमाणकूर्मस्य मुखस्थानमेव 
दीपस्थानमित्यग्रे वक्ष्यते | तद्दीपस्थानं कूर्मचक्रज्ञानाधीनमिति कूर्मचक्रं वक्तुं 
प्रतिजानीते � अत इति |


(तत्र रेखापातक्रमो वर्णन्यासश्च)

आदौ च वर्तुलं कृत्वा नव कोष्ठानि कारयेत् |
नवभागं मध्यकोष्ठं तथैव पूर्वतो लिखेत् || ५ ||

कवर्गादिसप्तवर्गं ल-क्षावीशे तदन्तरम् |
मध्येषु वसुकोष्ठेषु स्वरांश्च युग्मशो लिखेत् || ६ ||
---------------------------------------------------------------------

	५ | तत्रायं कूर्मचक्रनिर्माणक्रमः � प्रथमं कूर्माकृति वर्तुलं तन्मध्ये 
चतुरस्रम्, तन्मध्ये द्वे पूर्वायते, द्वे चोत्तरायते, एवं वर्तुलमध्ये नव कोष्ठानि सम्पद्यन्ते 
| एतेषां नवकोष्ठानं मध्यकोष्ठसंज्ञा तद्वहिःस्थानान्तु बहिःकोष्ठत्वम इति 
प्रतिपादयितुमाह � नवभागमिति | तत्र चक्रे वर्णन्यासमाह � तथैवेति | अन्तर्नवकोष्टवद् 
बहिःकोष्ठेषु व्यञ्जनानां स्थापनं विधेयमिति सूचनायैतत् |

	६ | कवर्गादीति | तथाच बहिः पूर्वकोष्ठे-कवर्गम्, आग्यनेयकोष्ठे-चवर्गम्, 
दक्षिणकोष्ठे-टवर्गम्, नैर्-ऋतकोष्ठे-तवर्गम्, पश्चिमकोष्ठे-पवर्गम्, वायव्यकोष्ठे यादिचतुष्क, 
उत्तरकोष्ठे- शादिचतुष्कम्, इशानकोष्ठे-ल-क्षवर्णद्वयमिति बहिःकोष्ठेपूरणक्रमः | एतदेव 
स्फुटमाह राघवभट्टधृतवचनम् �

	पूर्वकोष्ठे कवर्गस्य पञ्चकं मध्यतः क्रमात् |
	मध्यतोऽन्यत्र चान्नेये चवर्गं चैवमेव हि || इति |

अन्तःकोष्ठप्रक्रियामाह्-मध्येष्विति | तथाच पूर्वदिङ्मध्यकोष्ठतः प्रादक्षिण्येन प्रतिकोष्ठं 
द्वौ द्वाविति क्रमेण षोडश स्वरान् लिखेदित्यर्थः | तदाह राघवभट्टः �

	मध्यकोष्ठपुरोभागे अकारद्वयमालिखेत् |
	आग्नेययामिद्वयं विद्याद् याम्ये तूद्वयमालिखेत् || इत्यादिना |

तन्त्रसारेऽपि �

	चतुरस्रां भुवं भित्त्वा कोष्ठानां नवकं लिखेत् |
	पूर्वकोष्ठादि विलिखेत् सप्तवर्गाननुक्रमात् |
	ल-क्षमीशे मध्यकोष्ठे स्वरान् युग्मक्रमाल्लिखेत् ||


मध्यकोष्ठे क्षेत्रनाम चक्रं कूर्माख्यमुत्तमम् |

(मुखादिनिर्णयः)

यस्मिन् कोष्ठे क्षेत्रनामपूर्ववर्णं मुखं स्मृतम् || ७ ||
---------------------------------------------------------------------

इत्यनेनेयमेव वर्णस्थापनापरिपाटी निरूपिता | रुद्रजामलोत्तरखण्डतृतीयपटले तु�

	मुण्डे स्वरा दक्ष्पादे कवर्गं वामपादके |
	चवर्गं कीर्तितं पश्चादधःपादे टवर्गकम् || ७३ ||

इत्यादिना  |

	लाङ्गुले शक्रबीजञ्च क्षकारं लिङ्गमध्यके |
	लिखित्वा गणयेन्मन्त्री चक्रं कलिमलापहम् || ७४ ||

इत्यन्तेन कूर्मचक्रे वर्णानां न्यासोऽन्यथा निरूपितः |

	७ | मध्यकोष्ठ इति | प्रागुक्ताष्टकोष्ठान्तर्वर्ति यन्नवमं कोष्ठं तत्र क्षेत्रनाम 
लिखेदित्यर्थः | क्षेत्रन्तु यतोपविश्य साधको जपति तदेव | तत्र प्रशस्तक्षेत्राणि गोशालायां 
गुरोर्गेहे इत्यादिना प्रकाशप्रारम्भ एवाभिहितानि |

	शारदायां द्वितीयपटलेऽपि �

	पुण्यक्षेत्रं नदीतीरं गुहा पर्वतमस्तकम् |
	तीर्थप्रदेशाः सिन्धूनां सङ्गमाः पावनं महत् ||

	उद्यानानि विविक्तानि विल्वमूलं तटं गिरेः |
	साधनेषु प्रशस्तानि स्थानान्येतानि मन्त्रिणाम् || इति |

एवमन्यत्रापि |

	अथ मुखस्यैव दीपस्थानत्वात् कूर्मस्य किं मुखं यज्ज्ञानाधीनं 
दीपस्थानज्ञानमित्याशङ्क्य मुखं निरूपयति � यस्मिन्निति | प्रागुक्तानां 
कूर्मान्तःकोष्ठानां मध्ये यस्मिन् कोष्ठे क्षेत्रनामपूर्ववर्णं 
साधनयोग्यस्थाननामप्रथमाक्षरं तन्मुखं स्मृतमित्यर्थः | तदुक्तं शारदायां 
द्वितीयपटले �

	दिक्षु पूर्वादितो यत्र क्षेत्राख्याद्यक्षरं स्थितम् |
	मुखं तत्तस्य जानीयात् * * * इति ||

	एवञ्च कूर्मस्य मुखं साधनक्षेत्रप्रथमाक्षरानुसारेण निर्देश्यमिति स्थितम् |


मुखस्य पार्श्वयोः पाणियुगं पार्श्वद्वयं भवेत् |
कुक्षिस्थानं पादयुगं तदन्ते पुच्छमीरितम् || ८ ||

(कूर्मस्य तत्तदङ्गमाश्रित्य जपादौ फलभेदाः)

मुखे कार्याणि सिध्यन्ति करे क्लेशमवाप्नुयात् |
उदरे दुःखमधिकं पादयोर्हानिरुच्यते |
पुच्छे तु धनहानिः स्याद्दीपस्थानं मुखं स्मृतम् || ९ ||

(दीपस्थानेतरत्र दीक्षादौ दोषः)

दीपस्थानं विना यो हि दीक्षाहोमादिकञ्चरेत् |
तदेव निष्फलं विद्यादभिचाराय कल्पते || १० ||
---------------------------------------------------------------------

	८-९ | एवं मुखं निर्दिश्य कूर्मस्य हस्तादिकं निरूपयति � मुखस्येत्यादिना | 
मुखोभयपार्श्वस्थं कोष्ठद्वयं हस्तयुगलम्, उभयपार्श्वस्थं कोष्ठद्वयं कुक्षिस्थानम्, 
तदध उभयतः कोष्ठद्वयं पादयुगलम्, तदधः कोष्ठं पुच्छमित्यर्थः | मुखादिभेदेन 
जपयागादीनामिष्टानिष्टफलजनकत्वमाह-मुख इत्यादिना |

	१० | दीपस्थानमिति | अत्र राघवभट्टेन दीपशब्दार्थोऽन्यत्रोक्त इत्यभिधाय �

	दीपोऽद्य (?) संप्रवक्ष्यामि यदुक्तं ब्रह्मजामले |
	प्रासादग्रामगेहाद्या ज्ञेया येन शुभाशुभाः ||

	ककारादिक्षकारान्ता वर्णाः स्युर्दीपसंज्ञकाः |
	स्वराः षोडश पीठाख्या ज्ञातव्या मत्त्रिणां वरैः || इति |

तथा � पीठसंज्ञा स्वराणाञ्च दीपाः स्युर्व्यञ्जनानि हि |
	स्थानं दीपाक्षरं यस्मिन् कोष्ठे तिष्ठति तद् भवेत् |
	दीपस्थानं तदेतत् स्यात् कूर्मचक्रे न संशयः ||

इति चोक्तम् | एतेन दिककोष्ठानि व्यञ्जनवर्णमयानि दीपस्थानानि | अन्तःस्थानि 
स्वरमयाण्यष्टकोष्ठानि तु पीठसंज्ञकानीत्यवगम्यते | एवञ्चानेन स्वराणां 
पीठरूपतया तेषां वर्जनमुक्तम्, प्रकृतेऽपि श्रीमत्पूर्णानन्देन उदरे दुःखमधिकम् इति 
वदता उदरस्थानां स्वरवर्णानां वर्जनीयत्वमभिहितमिति न कश्चिदु विरोधः |


(दीक्षायां वास्तुयागस्य कर्तव्यता)

अथ वक्ष्यामि दीक्षा�न्गं वास्तुयागपुरःसरम् |
कृतेन येन विधिवद्दीक्षायाः फलमाप्नुयात् || ११ ||

(वास्त्वङ्गाधिष्ठितत्रिपञ्चाशद्देवताकवलिनिर्णयः)

राक्षसं वास्तुनामानं हत्वाधिष्ठाय तत्तनुम् |
स्थिताः सुरास्त्रिपञ्चाशत्तेभ्यः पूर्वं बलिं हरेत् || १२ ||
---------------------------------------------------------------------

लक्षणाचार्यैस्तु शारदायां द्वितीयपटले �

	मुखं तत्तस्य जानीयाद्धस्तावुभवतः स्थितौ |
	कोष्ठे कुक्षी उभे पादौ द्वे शिष्टं पुच्छमीरितम् ||

इत्यनेन क्षेत्रनामाद्यक्षरानुसारेण मुखादिनिर्णयमुपदिश्य 

	क्रमेणानेन विभजेन्मध्यस्थमपि भागतः |

इत्यनेन मध्येष्वष्टसु कोष्ठेषु स्थितानां स्वरवर्णानामपि प्रागुक्तरीत्या 
मुखादिकल्पनमभिहितमिति प्रतीयते |

	अत्र साधक-क्षेत्रनामाद्यक्षरयोर्वैरमित्रत्वभावनादि विस्तरतोऽभिहितं राघवभट्टेन 
| प्रकृतेऽनभिधानात्तन्न प्रदर्श्यते |

	११ | एवं दीपस्थानं निरूप्य वास्तुयागं निरूपयितुमुपक्रमते � अथेति | दीक्षाङ्गमिति 
| वास्तुयागस्य दीक्षाङ्गत्वमाह राघवभट्टधृतमयमते �

	शुभकर्मणि दीक्षायां मण्डपकरणे गृहादिविधिषु तथा |
	विहितो वास्तुवलिः स्याद् रक्षोविघ्नोपशान्तिसम्पद्भ्यः ||

इति | वास्तुयागपुरःसरम् इत्यस्य वास्तुयागः पुरःसरो यस्य दीक्षाङ्गस्य 
दीक्षाङ्गसमुदायस्येत्यर्थः | ततश्च दीक्षाङ्गपदेन मण्डपाधिवासनकुण्डमण्डलादीनां 
परिग्रहः |

	१२ | राक्षसमिति | वास्तुदेवतोत्पत्तिमाह राघवभट्टः �

	कश्यपस्य गृहिणी तु सिंहिका राहुवास्तुतनयावजीजनत् |
	पूर्वजो हरिनिकृत्तकन्धरो दैवतैरवरजो निपातितः ||

तन्त्रराजे त्रिंशपटले �

	चतुरस्राकृतिः कश्चिदसुरः सर्वनाशकृत् |
	पुआ (?) तरस्य वधायैव सर्वे देवाः समुद्यमम् ||


	कृत्वा निहन्तुमुद्युक्तास्तैरवध्योऽभवद् वरात् |
	आवयोस्तन्निरासाय मामेत्याकथयत्तदा ||

	कथयास्माकमधुना तद्वास्तुपुरुषस्य तु |
	दर्पशान्तिं न एत्तेन विश्वमासीदुपद्रुतम् ||

	इत्युक्ते तैर्मया प्रोक्तं निधनं तस्य दुःशकम् |
	खात्वा तमवनौ तस्य शरीरे स्थापयेत्तथा ||

	नित्यशश्च त्रिपञ्चाशन्निस्पन्दाक्रमणाय वै |
	नियोज्य तेषां ये पूजाविमुखास्तैः कृतानि तु ||

	सुकृतानि समादद्युर्दुष्कृतानि च कुर्वते |
	तस्मात्तेषामर्चनन्तु प्रत्यहं कुर्वतां सदा ||

	शुभान्येवाशु जायन्ते नैवाशुभकथापि च |

इति | राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे च �

	पूर्वमासीन्महानुग्रः सर्वभूतभयङ्करः |
	स देवैर्निहतो भूमौ स वास्तुपुरुषः स्मृतः ||

	यावद् भूमिः स्थिरा लोके तावद् वास्त्वसुरः स्थितः |
	संहारे तु लयं याति देवैः सर्वग्रहादिभिः ||

	विस्तारोऽप्यासमन्ताच्च शतकोटिस्तु यो जनः |
	संस्थितोऽसौ धरां व्याप्य प्रोत्तानः कृष्णवर्णकः ||

	जानू कूर्परकौ वास्तोर्वह्निवायुप्रकोष्ःअगौ |
	पितृपादपुटश्चायमीशमूर्द्धा हृदञ्जलिः |
	ऊर्द्ध्वकेशः सुपीनश्च वर्तुलाक्षोऽसुराकृतिः || इति |

अत्र वास्तोरूर्द्द्वमुखतोक्ता | अधोमुखतापि दृश्यते, तदाह राघवभट्टः �

वास्त्वीशनामा ह्यसुरोऽतिकायो देवैः पुरा दत्तवरोऽभिपूज्यः |
शेते स भूम्यां प्रविसार्य पादौ हस्तौ तथाधोवदनः सदैव || इति |

एवं स्थितेऽप्यूर्द्ध्वाधोवदनत्वरूपविरोधे तत्परीहार उपपादितो 
राघवभट्टधृतसोमशम्भुना �

	आकुञ्चितकरं वास्तुमुत्तानमसुराकृतिम् |
	स्मरेत् पूजासु कुड्यादिनिविशे त्वधराननम् |


(वलिकर्मणि वास्तुमण्डलम्)

वलिमण्डलमेतेषां वक्ष्यामि विघ्ननाशनम् || १३ ||

(मण्डलस्यास्य चतुरस्रत्वं हस्तप्रमाणत्वञ्च)

चतुरस्रां भुवं कुर्यान्मन्त्री हस्तप्रमाणतः |

(हस्तप्रमाणम्)

चतुर्विंशत्यङ्गुलाढ्यं हस्तं तन्त्रविदो विदुः || १४ ||

(मानाङ्गुलप्रमाणम्)

कर्तुर्दक्षिणहस्तस्य मध्यमाङ्गुलिपर्वणः |
मध्यस्य दैर्घ्यमानेन मानाङ्गुलमुदीरितम् || १५ ||

(तस्यैव क्रमान्तरम्)

कर्मकर्तुर्निजाङ्गुष्ठतिर्यङ्मानेन मध्यमम् |
प्रमाणाङ्गुलमेतत्तु सर्वकर्मणि चापरे || १६ ||
---------------------------------------------------------------------

इत्यनेन | एवञ्च गृहादिकरण एव वास्तोरधोमुखत्वं प्रकृते तु तस्योर्द्धमुखत्वमेव | स्थिता 
इति | त्रिपञ्चाशत् सुराः तत्तनुमधिष्ठाय स्थिताः | हत्वापि तत्तनुं परिहाय न गता इत्यर्थः | 
उपपादितमेतद्राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे �

	सर्वान् देवांस्तु कार्येषु पूजयेद्वास्तुसंस्थितान् |
	तेनासौ वर्तते नो चेदुत्तिष्ठेन्माधवाज्ञया || इति |

एवञ्च प्रागुक्तरीत्या वास्तुनामानं राक्षसं हत्वा तत्तनुम् अधिष्ठाय त्रिपञ्चाशत् सुरा 
वक्ष्यमाणलक्षणाः स्थितास्तेभ्यः पूर्वं दीक्षाया इति शेषः बलिं हरेद् 
वक्ष्यमाणक्रमेणेति शेषः |

	१३ | अथेदानीं वास्तुवलिमण्डलं वक्तुमुपक्रमते � वलीत्यादिना |
	१४ | तदाह � चतुरस्रामिति | हस्तप्रमाणतश्चतुरस्रां भुवं कुर्यादिर्यर्थः | किं 
हस्तप्रमाणमित्यत आह � चतुर्विंशेति |

	१६ | हस्तपरिमाणज्ञानमङ्गुलपरिमाणज्ञानसापेक्षमित्यतोऽङ्गुलपरिमाणभेदानाह 
� कर्मकर्तुरित्यादिना |


(तस्यैव क्रमान्तरम्)

जालान्तरगते भानौ यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः |
प्रथमं तत् प्र्माणानां त्रसरेणुः प्रचक्ष्यते || १७ ||

त्रसरेणुस्तु विज्ञेयो ह्यष्टौ ते परमाणवः |
त्रसरेणव एते स्युरष्टौ रेणुस्तु स स्मृतः || १८ ||

ते रेणवस्तथा ह्यष्टौ बालाग्रं तत् स्मृतं बुधैः |
बालाग्रैरष्टभिर्लिख्या यूका लिख्याष्टकं स्मृतम् || १९ ||
---------------------------------------------------------------------

	१७ | अथ किं स्वरूपं माना�न्गुलस्य येन हस्तप्रमाणं निश्चीयेतेत्यत आह � 
जालेत्यादि | तथाच-अष्टौ परमाणवस्त्रसरेणुरष्टौ त्रसरेणवो रेणुरष्टौ रेणवो 
बालाग्रमष्टौ बालाग्राणि लिख्याष्टौ लिख्या यूका अष्टौ यूका यवोऽष्टौ यवा 
अङ्गुलमित्यङ्गुलपरिमाणमित्यर्थः |

	अत्र परमाणेरेव प्रथमपरिमाणत्वस्य सर्ववादिसिद्धत्वेऽपि प्रथमं 
तत्परमाणानामित्यादिना त्रस्रेणोर्यत् प्रथमपरिमाणत्वाभिधानं 
तदिन्द्रियग्राह्यप्रथमपरिमाणपरमित्यवधेयम |

	हयशीर्षपञ्चरात्रे सप्तमपटले तु �

	परमाण्वष्टकेनैव रथरेणुः प्रकीर्तितः |
	रथरेण्वष्टकेनैव त्रसरेणुः प्रकीर्त्यते || २ ||

	तैरष्टभिस्तु बालाग्रं लिख्या तैरष्टभिः स्मृता |
	ताभिर्यूकाष्टभिः ख्याता ताश्चाष्टौ यवमध्यकम् |
	यवाष्टकैरङ्गुलं स्याच्चतुर्विशाङ्गुलः करः || इत्यादि | (२-४)

	एतन्मते चतुःषष्ट्या परमाणुभिरेकस्त्रसरेणुर्भवति | एवमन्यत्रान्यथापि 
परिमाणनिरूपणप्रकारभेदा दृश्यन्ते |


अष्टौ यूका यवं प्राहुरङ्गलन्तु यवाष्टकम् |
मानाङ्गलप्रमाणन्तु प्रोक्तमित्यपरं बुधैः || २० ||

(अस्यैव प्रकारान्तरम्)

तिर्यग्यवोदराण्यष्टावृज्वग्रा व्रीहयस्त्रयः |
मानाङ्गुलप्रमाणन्तु केचिदिच्छन्ति तान्त्रिकाः || २१ ||

(प्रागुक्तहस्तमानस्य विषयः)

स्रुक्स्रुवे मण्डले कुण्डे हस्तमानं समीरितम् || २२ ||

(वास्तुमण्डलपदविभागपरिपाटी)

अथ तद् विभजेन्मन्त्री चतुःषष्टिपदं यथा || २३ ||
---------------------------------------------------------------------

	२२ | स्र क्-स्रुव इत्यादि | हयशीर्षे सप्तमपटलेऽपि एवंक्रमेण हस्तपरिमाणं निरूप्य 
�

	एतैर्हस्तैस्तु कुर्वीत प्रासादं यागमण्डपम् |
	प्रतिमां पिण्डिकां वाऽपि कुण्डं मण्डलमेव च ||

	तोरणञ्च ध्वजञ्चैव गुणाढ्यं पात्रमेव च |
	मानहीनं न कर्तव्यं फलप्राप्त्यर्थिभिः सदा ||

इत्यभिहितम् | राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे तु �

	गृहप्रासादकूपानां मण्डपस्य जलस्य च |
	वास्तुमण्डलकं कार्यमष्टहस्तन्तु नापरम् ||

इत्यनेन मण्डलस्याष्टहस्तपरिमाणत्वमाह | प्रकृते तु हस्तप्रमाणत 
इत्यभिधानाद्दीक्षा�न्गवास्तुयागे वास्तुमण्डलस्यैकहस्तप्रमाणत्वमिति स्थितम् |

	२३ | एवं हस्तपरिमाणं निरूप्य वास्तुमण्डलपदविभागपरिपातीं प्रदर्शयति � अथेति 
| तन्मण्डलं चतुःषष्टिपदं यथा स्यात्तथा विभजेदिति सम्बन्धः |

	ननु हयशीर्षपञ्चरात्रस्यादिकाण्डेऽष्टमपटले �

	चतुःषष्टिन्तु प्रासादे एकाशीतिं गृहे सदा |
	श्री-१३ 


वास्तुयागतत्वधृतदेवीपुराणे �

	प्रासादे च चतुःष्ऽष्टिरेकाशीतिपदं गृहे |

तथा राघवभट्टधृतसोमशम्भौ �

	कुर्यात् कोष्ठचतुःषष्टि प्रासादे वास्तुमण्डलम् |
	गृहेऽपि वर्तयेद्वास्तुं किन्त्वेकाशीतिकोष्ठकैः ||

इत्यादिवचनैश्चतुःषष्टिपदवास्तुमण्डलस्य प्रासादमात्रपरत्वाभिधानदिहा 
दीक्षाङ्गमण्डपनिर्माणाङ्गभूतवास्तुमण्डलस्य चतुःषष्टिपदत्वं कथमुपपद्यते ? उच्यते 
�

राघवभट्ऽधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे �

	एकाशीतिपदं कृत्वा वास्तुञ्चैव गृहादिषु |
	चतुःषष्टिपदो वास्तु प्रासादे ब्रह्मणा स्मृतः ||

इत्याभिधाय,

	मण्डपान् प्रवरान् वक्ष्ये प्रासादस्यानुरूपतः |

	इत्युक्तम् | एवञ्च प्रासादे वास्तुमण्डलस्य चतुऽषष्टिपदतया तदानुरूप्येण 
मण्डपेऽपि मण्डलस्यास्य चतुःषष्टिपदत्वं युक्तमित्यतः सुष्ठूक्तं चतुःषष्टिपदं यथेति 
| अत्र चतुःषष्टिपदविभागस्य क्रमं स्फुटमाह हयशीर्षपञ्चरात्रे आदिकाण्डेऽष्टमपटले 
�

	चतुरस्रीकृते क्षेत्रे ह्यष्टधोभयभाजिते |
	कोणरेखां ततो दत्त्वा सुरभागांस्तु कल्पयेत् || इति |

	एवञ्च भूमिं प्रथमं चतुरस्रां विधाय तामुभयतोऽष्टधा विभजेत् | तत्र च 
विभजने नव पूर्वायता नव चोत्तरायता रेखाः कर्तव्याः | एवं कृते चतुःषष्टिः पदानि 
सम्पद्यन्ते | मूले चतुःषष्टिपदं यथेत्यनेनायमेव पदविभागक्रमो दर्शितः | आसाञ्च 
पूर्वोत्तरायतानां रेखाणां संज्ञाः प्रदर्शिता विश्वकर्मणा | तत्र 
पूर्वायतानामुत्तरादिक्रमेण �

	श्रिया यशोमती कान्ता सुप्रियाऽपि परा शिवा |
	सुशोभा सघना ज्ञेया तथेभा नवमी स्मृता || (विश्व० ५|२२|२३)

इत्येताः संज्ञाः | उत्तरायतानां पश्चिमादिक्रमेण संज्ञास्तु-

	धन्या धरा विशाला च स्थिरा रूपा गदा निशा |
	विभवा प्रभवा चान्या सौम्यासौम्याश्रिताः शिराः || इत्येताः | (विश्व-५|२३|२४)

तथाच वास्तुराक्षसस्य चतुरस्राकृतेरेताः पूर्वोत्तरायता रेखाः शिरास्ताश्च 
मण्डलस्वरूपवास्तुशरीरेऽवश्यमेव स्थापनीया इत्युक्तं भवति |


ईशानाद्राक्षसं यावद् यावदग्नेः प्रभञ्जनम् |
कर्णसूत्रद्वयं दद्यात्ततो ब्रह्माणमर्चयेत् || २४ ||

मध्यकोष्ठचतुष्के तु पूर्वादिदिक्चतुष्टये |
चतुश्चतुःप्रकोष्ठेषु यजेदर्यमणन्तथा || २५ ||

विवस्वन्तं ततो मित्रं महीधरमतः परम् |
कोणार्द्धद्वन्द्वकोष्ठेषु वह्न्यादिपदतः पुनः || २६ ||

उपर्यधःक्रमेणैव पूजयेन्मन्त्रवित्तमः |
सावित्रं सवितारञ्च शक्रमिन्द्रजयं पुनः || २७ ||

रुद्रं रुद्रजयं विद्वानापञ्चाप्यापवत्सकम् |
कर्णसूत्रादुभयतः कोष्ठद्वन्द्वेषु साधकः || २८ ||

शर्वं गुहन्त्वर्यमणं जम्भकं पिलिपिञ्जकम् |
चरकीञ्च विदारीञ्च पूतनामर्चयेत्ततः || २९ ||
---------------------------------------------------------------------

	२४-२९ | ईशानादिति | प्रागुक्तचतुःषष्टिपदमण्डले ईशानान्निरृत्यन्तमग्नेर्वायवन्तञ्च 
कर्णसूत्रद्वयं दद्यादेकैकश इति शेषः | कर्णशब्दः कोणवाचितया शिल्पशास्त्रे प्रसिद्धः |

	एवं कर्णसूत्रपातं निरूप्य मण्डलमध्यतः क्रमेण ब्रह्मादीनामर्चनमुपदिशति � 
तत इति | मध्यकोष्ठचतुष्के ब्रह्माणमर्चयेत् | ततो दिग्देवस्थानमाह � पूर्वादीति | तथाच 
मध्यस्थब्रह्मकोष्ठचतुष्कस्य पूर्वकोष्ठचतुष्के � अर्यमणम्, दक्षिणकोष्ठचतुष्के � 
विवस्वन्तम्, पश्चिमकोष्ठचतुष्के � मित्रम्, उत्तरकोष्ठचतुष्के � महीधरं पूजयेदित्यर्थः |

	कोणार्द्धेति | वह्न्यादिपदतः कोणार्द्धद्वन्द्वकोष्ठेषु उपर्यधःक्रमेणैव सावित्रादीन् 
पूजयेत् | एवञ्च ब्रह्मपदचतुष्काद्बहिः प्रथमकोणकोष्ठचतुष्केषु 
पूर्वकृतकोणरेखाविभाजितेषु उपर्यधःक्रमेण सावित्रादीनां पूजनमनेन विधीयते | तथाच 
अग्निकोणार्द्धद्वन्द्वस्य ऊद्ध्वार्द्धे सावित्रमधोऽर्द्धे सवितारम्, एवं नैर्-
ऋतकोष्ठार्द्धयोरूर्द्धे 


पूर्वादिदिक्चतुष्केषु सार्द्धाद्यन्तपदेष्विमान् |
अष्टावष्टौ विभागेन क्रमादीशावधिं सुधीः || ३० ||

यजेदीशानपर्जन्यौ जयन्तं शक्रभास्करौ |
सत्यो वृषान्तरीक्षौ तत्तदग्निपूषणावथ || ३१ ||

वितथाश्रमसंज्ञश्च गृहरक्षकसंज्ञकः |
गन्धर्वो भृङ्गराजश्च मृगश्च निर्-ऋतिस्तथा || ३२ ||

दौवारिकाख्यः सुग्रीवो वरुणः पुष्पदन्तकः |
असुरः शोषरोगौ च वायुनागाख्यमुख्यकाः || ३३ ||

सोमभल्लाटकावर्गलाख्योदित्यदितीति च || ३४ ||
---------------------------------------------------------------------

इन्द्रम्, अध इन्द्रजयम्, वायव्यकोष्ठार्द्धयोरूर्द्ध्वे रुद्रम्, अधो रुद्रजयम्, 
एवमीशानकोष्ठार्द्धयोरूर्द्ध्वे आपम् अध आपवत्सं पूजयेदित्यर्थः |

	अथ तदूर्द्ध्वस्थकोणकोष्ठचतुष्कप्रक्रियामाह � कर्णेति | एतदपि पूर्वोक्तरीत्या 
कोणरेखाविभाजितेष्वष्टसु कोष्ठेषु विधेयम् | एवञ्च आग्नेये-ऊर्द्ध्वे शर्वम्, तदधो गुह्यम् | 
नैर्-ऋते-ऊर्द्ध्वे अर्यमणमधो जम्भकम् | वायव्ये �ऊर्द्धे पिलिपिञ्जमधश्चरकीम | ऐशाने-
ऊर्द्ध्वे विदारीमधः पूतनामर्चयेदिति पर्यवस्यति |

	अत्र विशेषानभिधानेऽपि पूर्वं वह्न्यादिपदत इत्यभिधानात् शर्वादीनां पूजनमपि 
वह्न्यादिक्रमेणैव कर्तव्यम् |

	३०-३४ | अथ पूर्वादिदिक्कोष्ठप्रक्रियामाह-पूर्वादीति | सार्द्धाद्यन्तपदेषु � आदि च 
अन्तञ्च आद्यन्ते अर्द्धे च ते आद्यन्ते चेति अर्द्धाद्यन्ते ताभ्यां सह वर्तमानानि यानि पदानि 
तेषु इति समासः | एवञ्च प्रागुक्तकोणरेखाविभाजिताद्यन्तकोणार्धपदेषु पदान्तरेषु च 
पूर्वादिक्रमैणेशानपर्यन्तं प्रतिदिशमष्टाविति क्रमेण वक्ष्यमाणान् 
ईशानादिदेवानर्चयेदित्यर्थः |

	तथाच पूर्वस्यामीशानकोणार्द्धे ईशम्, ततः पर्जन्यम्, ततो जयन्तम्, ततः शक्रम्, ततो 
भास्करम्, ततः सत्यम्, ततोऽग्निकोणपूर्वार्द्धेऽन्तरीक्षम् इत्येतान्, पूजयेत् | तदुक्तं 
शारदायां तृतीयपटले-

	क्रमादीशानपर्जन्यजयन्ताः शक्रभास्करौ |
	सत्यो वृषान्तरीक्षौ च दिशि प्राच्यामवस्थिताः || इति |


(रजोभिर्मण्डलपदानामापूरणं वलिदानोपक्रमश्च)

उक्तानामपि देवानां पदान्यापूर्य पञ्चभिः |
रजोभिस्तेष्वथो तेभ्यो दद्यादेभिर्वलीनथ || ३५ ||
---------------------------------------------------------------------

	एवं दक्षिणस्याम् अग्निकोणार्द्धे � अग्निं ततश्च क्रमेण पूषणं वितथम अश्रमं 
(यमं) गृहरक्षकं गन्धर्वं भृङ्गराजं मृगञ्च पूजयेत् | तदुक्तं तत्रैव �

	अग्निः पूषा च वितथो यमश्च गृहरक्षकः |
	गन्धर्वो भृङ्गराजश्च मृगो दक्षिणदिगगताः ||

	एवं प्रतीच्याम- नैर्-ऋतकोणार्धतो वायुकोणार्धं यावत् क्रमेण निर्-ऋतिः, दौवारिकः, 
सुग्रीवः, वरुणः, पुष्पदन्तः, असुरः, शोषः (शेषः), रोगः (रागः) इत्यते पूजनीयाः | 
तदुक्तं तत्रैव �

	निर्-ऋतिर्दौवारिकश्च सुग्रीववरुणौ ततः |
	पुष्पदन्तासुरौ शेषरोगौ प्रत्यगदिशि स्थिताः || इति |

	एवमुत्तरस्याम् � वायुकोणार्द्धत इशानकोणार्धं यावत् क्रमेण � वायुः नागः, 
मुख्यः, सोमः, भल्लाटः, अर्गलः, दितिः, अदितिश्चेत्येते पूजनीयाः | तदुक्तं तत्रैव �

	वायुर्नागश्च मुख्यश्च सोमो भल्लाट एव च |
	अर्गलाख्यो दित्यदिती कुबेरस्य दिशि स्थिताः || इति |

अयं चतुःषष्टिमण्डलदेवतास्थापनक्रमो दर्शितः |

	हयशीर्षपञ्चरात्रे तु ब्रह्मस्थानादूर्द्ध्वकोणकोष्ठद्वये 
ईशानादिक्रमेणापापवत्सादीनां पूजनमभिधाय पूर्वादिक्रमेणैशानीं यावन्मण्डलाद् 
बहिः स्कन्दादीनां चरक्यन्तानां पूजनमभिहितम |

	अत्र विशेषानभिधानेऽपि पूर्वस्यां जयन्तसत्ययोर्दक्षिणस्यां वितथगन्धःर्वयोः 
प्रतीच्यां सुग्रीवासुरयोरुत्तरस्याञ्च मुख्यार्गलयोरुर्द्ध्वाधो द्विपदस्थत्वमवगन्तव्यम् | 
स्फुटमभिहितमेतद्धयशीर्षपञ्चरात्रेऽष्टमपटले � द्विपदस्थो जयो ज्�नेयः तथा द्विपदः 
सत्य उच्यते इत्यादिभिः |

	३५ | उक्तानामिति | पञ्चमी रजोभिरित्यनेन �

	पीतं हरिद्राचूर्णं स्यात् सितं तण्डलसम्भवम् |
	कुसुम्भवर्णमरुणं कृष्णं दग्धपुलाकजम् |
	विल्वादिपत्रजं श्याममित्युक्तं वर्णपञ्चकम् || १२३-१२४ ||


इति शारदातिलकतृतीयपटलोक्तरूपैः पञ्चविधरजोभिः पदानामापूरणमुपदिष्टम् | तत्रापि 
मण्डलपदस्थदेवानां यो यद्वर्णस्तत्तद्देवताधिष्ठितानां तत्तत्पदानामापूरणमपि तेन 
तेनैव वर्णेन विधेयम् | मण्डलपदस्थानां देवानां वर्णानाह � 
राघवभट्टधृततन्त्रान्तरे �

	मरीचिः श्वेतवर्णः स्याद् विवस्वानुक्तवर्णकः |
	शातकुम्भसमो मित्रः कृष्णवर्णस्तु भूधरः |
	सविता नीलवर्णाभः सावित्रो धूमविग्रहः |
	इन्द्रश्चारुणवर्णाभः शुक्लश्चेन्द्रजयस्तथा |
	रुद्रः प्रवालसदृशः पीतो रुद्रजयस्तथा |
	आपो गोक्षीरधवल आपवत्सो जपाद्युतिः |
	ईशानः क्षीरधवलः पर्जन्योऽञ्जनसन्निभः |
	जयन्तोऽञ्जनसङ्काशो महेन्द्रश्चामलद्युतिः |
	आदित्यो रक्तवर्णः स्यात् सत्यकश्चित्रवर्णकः |
	वृषो बन्धूकपुष्पाभः कुन्दाभश्चान्तरीक्षकः ||
	उद्यद्दिनकराभोऽग्निः पूषा रक्ताब्जसन्निभः |
	वितथश्चेन्द्रचापाभो विद्युद्वर्णो गृहक्षतः ||
	यमश्चाञ्जनसङ्काशो गन्धर्वः पद्मरागवत् |
	भृङ्गराजस्तु भृङ्गाभो मृगो जीमुतसन्निभः ||
	निर्-ऋतिः पावकाभश्च पीतो दौवारिकः स्मृतः |
	सुग्रीवो नीलकण्ठाभश्चन्द्राभः पुष्पदन्तकः ||
	वरुणः स्फटिकाभाङ्गो भृङ्गाभश्चासुरो मतः |
	शेषश्चोत्पलसङ्काशः पापयक्ष्मेन्द्रनीलवत् ||
	वायुः कृष्णाभवर्णः स्यान्नागः शङ्केन्दुसन्निभः |
	मुख्यो मौक्तिकसङ्काशो भल्लाटः श्वेतपद्मवत् ||
	सोमः स्फटिकस�न्काशोऽर्गलो रक्तोत्पलद्युतिः |
	दितिः कुन्देन्दुधवला कपिला चादितिः स्मृता ||
	चरकी शङ्खसदृशी विदारी पावकद्युतिः |
	पूतना हिमस�न्काशा मेघाभा पिलपिच्छिका |

तथा-	सितो रक्तश्च पीतश्च कृष्णः स्कन्दादिका ग्रहाः || इति |


(तत्र ब्रह्मणो बलिमन्त्रः)

पायसौदनलाजैश्च युक्तं धूपप्रसूनकैः |
अक्षतं तिलसंयुक्तं माषभक्तादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं ब्रह्म्न् वास्तुदोषं प्रणाशय (१) || ३६ ||

(अर्यम्णः)

गन्धादिशर्करापूपं पायसोपरि संस्थितम् |
अर्यमन् वै गृहाणेमं सर्वदोषं प्रणाशय (२) || ३७ ||

(विवस्वतः)

चन्दनाद्यर्चितं नाथ कर्पूरागुरुमण्डितम् |
विवस्वन् वै गृहाणेमं सर्वदोषं प्रणाशय (३) || ३८ ||

(मित्रस्य)

सगुडं पायसं नाथ पुष्पादिसुसमन्वितम् |
गृहाणेमं बलिं हृद्यं मित्र शान्तिं प्रयच्छ मे (४) || ३९ ||
---------------------------------------------------------------------

	अत्र तन्त्रान्तरवचने व्युत्क्रमेण निर्देशेऽपि पददेवतानां वर्णभेदा एभ्यो 
ज्ञातव्याः | तन्त्रान्तरे ब्रह्मणो वर्णो न निरूपितः, स तु �

	सर्वमध्ये यजेत् सम्यग् ब्रह्माणं कमलोद्भवम् |
	हेमाभञ्च चतुर्वक्त्रं वेदाध्ययनशीलिनम् || १५ ||

इति तन्त्रराजत्रिंशपटलवचनादवगन्तव्यः |

	हयशीर्षपञ्चरात्रादौ बहिरारभ्य क्रमेण ब्रह्मान्तानां देवानां 
पूजनमभिहितम् | अत्र तु प्रथममेव मध्यचतुष्कस्थस्य ब्रह्मणस्ततः क्रमेण 
तत्तद्बहिर्देवानां पूजनमुपदिष्टमिति विशेषः | तन्त्रराजशारदातिलकादावप्येवमेव |


(महीधरस्य)

माषौदनं समांशञ्च गन्धादिक्षीरसंयुतम् |
गृहाणेमं महीभृत् त्वं सर्वदोषं प्रणाशय (५) || ४० ||

(बाह्यदेवतानां बलिः)

एवमन्तर्वलीन् दत्त्वाचान्येषामीशतो हरेत् |
दक्षावर्तक्रमेणैव वलिः सामान्यभाषितः || ४१ ||

सर्वेषां खलु वास्तूनां विशेषः पदनिर्णयः || ४२ ||

(तत्रापस्य)

क्षीरखण्डसमायुक्तं पुष्पादिभिः सुशोभितम् |
गृहाणेमं बलिं हृद्यमाप शान्तिं प्रयच्छ मे (६) || ४३ ||

(आपवत्सस्य)

दधीदं गुडसंमिश्रं गन्धादिस्रक्सुमण्डितम् |
गृहाणेमं बलिं वत्स विघ्नमत्र प्रणाशय (७) || ४४ ||
---------------------------------------------------------------------

	४२ | एवमन्तर्देवतापञ्चकानां पूजनक्रमेणैव वलिर्विधेयः | आपादीनां 
बहिर्देवानां प्रागुक्तरीत्या केषाञ्चिदग्न्यादिक्रमेण, केषाञ्चन वा ईशादीनाम 
ईशानादिक्रमेणैव पूजनं विहितम् | वलिस्तु सर्वेषामेव ईशानादिक्रमेण प्रादक्षिण्येन कर्तव्य 
इत्येवाह अन्येषामीशतो हरेदित्यादिना | राघवभट्टेनापि महीधरान्तानाम् ईशानादिक्रमेण 
पूजनं बलिञ्चाभिधाय, एवमन्तर्वलिं दत्त्वा अन्येषां सर्वेषां यद्यप्यर्चा 
आग्नेयादिक्रमेण तथापीशानादिक्रमेण वलिं दद्याद् वचनानुरोधात् | वचनं यथा �

	ईशादिदक्षिणावर्तो वलिः सामान्यभाषितः |
	सर्वेषां खलु वास्तूनां विशेषः पदनिर्णयः || इति |

अनेन बाह्यदेवतानामीशानादिक्रमेणैव वलिरभिहितः |


(सावित्रस्य)

पुष्पादिकुशपानीयं कर्पूरागुरुवासितम् |
सावित्र वै गृहाणेमं शान्तिमत्र प्रयच्छ मे (८) || ४५ ||

(सवितुः)

पिष्टकं सगुडं नाथ रक्तगन्धादिशोभितम् |
गृहाणेमं बलिं सूर्य विघ्नमत्र प्रणाशय (९) || ४६ ||

(इन्द्रस्य)

सितमन्नं तथा पुष्पं कुङ्कुमादिसमन्वितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं शक्रदेव नमोऽस्तु ते (१०) || ४७ ||

(इन्द्रजयस्य)

ओदनं घृतसंयुक्तं वस्त्रगन्धादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यमिन्द्रजय नमोऽस्तु ते (११) || ४८ ||

(रुद्रस्य)

पक्वापक्वमिदं मांसं वस्त्रपुष्पादिसंयुतम् |
गृहाणेमं बलिं हृद्यं रुद्रदेव नमोऽस्तु ते (१२) || ४९ ||

(रुद्रजयस्य)

हृन्मांसं सघृतं पक्वं गन्धपुष्पादिवासितम् |
गृहाणेमं वलिं रुद्रजय स्वस्ति नमोऽस्तु ते (१३) || ५० ||

(विदार्याः)

रक्तपुष्पं समांसं वै रक्तवस्त्रादिसंयुतम् |
विदारि वै गृहाणेमं रक्षोविघ्नं विनाशय (१४) || ५१ ||

(पूतनायाः)

पित्तरक्तास्थिसंयुक्तं रक्तगन्धादिमण्डितम् |
गृहाणेमं पूतने त्वं रक्षोविघ्नं विनाशय (१५) || ५२ ||


(शर्वस्य)

सघृतं माषभक्तञ्च गन्धवस्त्राद्यलङ्कृतम् |
वलिं गृहाण सर्वेमं रक्षोविघ्नं विनाशय (१६) || ५३ ||

(स्कन्दस्य)

मांसपुष्पादिसंयुक्तं माषभक्तोपरि स्थितम् |
गृहाणेमं वलिं स्कन्द रक्षोविघ्नं विनाशय (१७) || ५४ ||

(अर्यम्णः)

समांसं पिष्टकैर्युक्तं पक्वमांसोदकान्वितम् |
अर्यमन् वै गृहाणेमं रक्षोविघ्नं विनाशय (१८) || ५५ ||

(जम्भकस्य)

रक्तमांसौदनं मत्स्य-गन्धधूपसमन्वितम् |
जम्भक त्वं गृहाणेमं रक्षोविघ्नं विनाशय (१९) || ५९ ||

(पिलिपिञ्जस्य)

छागकर्णान्वितं मांसं वस्तगन्धादिसंयुतम् |
पिलिपिञ्ज गृहाणेमं रक्षोविघ्नं प्रणाशय (२०) || ५७ ||

(चरक्याः)

घृतेन साधितं मांसं वस्त्रगन्धादिसंयुतम् |
चरकि वै गृहाणेमं रक्षोविघ्नं प्रणाशय (२१) || ५८ ||

(ईशानस्य)

सघृतञ्चाक्षतान्नञ्च रक्तवस्त्राद्यलङ्कृतम् |
गृहाणेमं वलिं त्वीश वास्तुदोषापहारकम् (२२) || ५९ ||


(पर्जन्यस्य)

उत्पलं पायसैर्युक्तं रक्तवस्त्रादिसंयुतम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं देवराज नमोऽस्तु ते (२३) || ६० ||

(जयन्तस्य)

पञ्चहस्तं सुपीतञ्च ध्वजं भक्तादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं विष्णुसुत नमोऽस्तु ते (२४) || ६१ ||

(इन्द्रस्य)

ओदनं घृतसंयुक्तं पञ्चरत्नादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं देवराज नमोऽस्तु ते (२५) || ६२ ||

(सूर्यस्य)

रक्तपुष्पयुतं भक्तं रक्तगन्धादिभिर्युतम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं भास्कर त्वं नमोऽस्तु ते (२६) || ६३ ||

(सत्यस्य)

वितानं धूम्रवर्णाभं गन्धादिकसुशोभितम् |
रक्तयुक्तं गृहाणेमं वलिं सत्य नमोऽस्तु ते (२७) || ६४ ||

(वृषस्य)

इदन्तु मांसभक्तं वै गन्धपुष्पादिपूजितम् |
गृहाणेमं वृष वलिं वास्तुदोषं प्रणाशय (२८) || ६५ ||

(अन्तरीक्षस्य)

इदन्तु शाकुलं मांसं नैवेद्यादिसुसंयुतम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं व्योम शान्तिं प्रयच्छ मे (२९) || ६६ ||


(हुताशनस्य)

सुवर्णं पिष्टकञ्चाथ वस्त्रगन्धादिभिर्युतम् |
घृतान्वितं गृहाणेमं सप्तजिह्व नमोऽस्तु ते (३०) || ६७ ||

(पूष्णः)

क्षीरं लाजादिसंयुक्तं रक्तपुष्पादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं पूषदेव नमोऽस्तु ते (३१) || ६८ ||

(वितथस्य)

दधिगन्धादिभिर्युक्तं पीतपुष्पैः समन्वितम् |
वलिं वितथ गृह्णेमं विघ्नमत्र प्रणाशय (३२) || ६९ ||

(यमराजस्य)

आरक्तं मधुसंप्लुतं वस्त्रादिपरिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं यमराज नमोऽस्तु ते (३३) || ७० ||

(गृहरक्षस्य)

पक्वमांसौदनं चर्व्यं पीतवस्तादिमण्डितम् |
प्रीतिकरं गृहाणेमं गृहरक्ष नमोऽस्तु ते (३४) || ७१ ||

(गन्धर्वस्य)

नानागन्धसमायुक्तं रक्तधूपादिभिर्युतम् |
बलिं गृहाण गन्धर्व सर्वदोषं प्रणाशय (३५) || ७२ ||

(भृङ्गराजस्य)

इमान्तु शाकुनीं जिह्वां माषभक्तोपरि स्थिताम् |
गृहाणेमं वलिं भृङ्गराज शान्तिं प्रयच्छ मे (३६) || ७३ ||


(मृगस्य)

यवं घृततिलोपेतं गन्धपुष्पादिभिर्युतम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं मृगदेव नमोऽस्तु ते (३७) || ७४ ||

(निर्-ऋतेः)

शर्करासंयुतं खण्डं रक्तगन्धादिमण्डितम् |
प्रीतो वलिं गृहाणेमं सर्वदोषं प्रणाशय (३८) || ७५ ||

(दौवारिकस्य)

चन्दनागुरुकाष्ठञ्च गन्धपुष्पादिभिर्युतम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं दौवारिक नमोऽस्तु ते (३९) || ७६ ||

(सुग्रीवस्य)

इदन्तु पायसं नाथ गन्धपुष्पादिमण्डितम् |
सुग्रीव वै गृहाणेमं वलिं शान्तिं प्रयच्छ मे (४०) || ७७ ||

(वरुणस्य)

यवाग्राणि च गोदुग्धं भक्तोपरि सुशोभितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं जलराज नमोऽस्तु ते (४१) || ७८ ||

(पुष्पदन्तस्य)

कुशान्तःस्थं माषभक्तं घृतगन्धादिसंयुतम् |
पुष्पदन्त गृहाणेमं सर्वदोषं प्रणाशय (४२) || ७९ ||

(असुरस्य)

मधुना सहितं पिष्टं गन्धाद्यैरुपशोभितम् |
वलिं गृहाणासुरेन्द्र सर्वदोषं प्रणाशय (४३) || ८० ||


(शेषस्य)

घृतमन्नसमायुक्तं कर्परादिसमन्वितम् |
गृहाणेमं वलिं शेष सर्वशान्तिं प्रयच्छ मे (४४) || ८१ ||

(रोगस्य)

यवजं तण्डुलं नाथ गन्धपुष्पादिशोभितम् |
गृहाणेमं वलिं रोग सर्वदोषं प्रणाशय (४५) || ८२ ||

(वायोः)

सघृतं मण्डकञ्चेदमन्नाद्यैरुपशोभितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं मृगवाह नमोऽस्तु ते (४६) || ८३ ||

(नागराजस्य)

इदन्तु कृशरञ्चान्नं गन्धपुष्पादिमण्डिताम् |
नागराज गृहाणेमं विघ्नमत्र प्रणाशय (४७) || ८४ ||

(मुख्यस्य)

नारिकेलोदकं भक्तं पीतवस्त्रादिसंयुतम् |
गृहाणेमं वलिं मुख्य वास्तुदोषं प्रणाशय (४८) || ८५ ||

(सोमस्य)

ओदनं मधुना मिश्रं नानापूजोपशोभितम् |
गृहाणेमं वलिं सोम सर्वदोषं प्रणाशय (४९) || ८६ ||

(भल्लाटस्य)

ओदनं घृतसंमिश्रं गन्धपुष्पसमन्वितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं भल्लाट त्वं नमोऽस्तु ते (५०) || ८७ ||
----------------------------------------------

	८३ | मृगवाहो वायुस्तस्य सम्बुद्धिः |


(अर्गलस्य)

माषान्नन्तु घृताभ्यक्तं गन्धपुष्पादिमण्डितम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यमर्गलाख्य नमोऽस्तु ते (५१) || ८८ ||

(अदितेः)

पूलिकां मधुसंमिश्रां वस्त्रगन्धादिसंयुताम् |
गृहाणेमं वलिं हृद्यं देवमातर्नमोऽस्तु ते (५२) || ८९ ||

(दितेः)

क्षीरखण्डसमायुक्तं नानापूजोपशोभितम् |
दैत्यमातर्गृहाणेमं सर्वदोषं प्रणाशय (५३) || ९० ||

(वलिदाने साधारणं क्र्मान्तरम्)

अथवा पायसान्नैस्तु सर्वेषां वलिमाहरेत् |
नामादौ प्रणवं दत्त्वा नमोऽन्तेन च मन्त्रवित् || ९१ ||

(उपसंहारः)

अयं वास्तुवलिः प्रोक्तः सर्वविघ्नविनाशकः || ९२ ||
----------------------------------------------

	८९ | पूलिका पिष्टकविशेषः, पूली इति वङ्गेषु यस्याः प्रसिद्धिः |
	९१ | अथवेति | एतत्तु कल्पान्तरम् | पूर्वं दद्यादेभिर्वलीनथेत्यनेन 
प्रागुक्तवलिमन्त्रैर्वलिमन्त्रोक्तैरुपचारैश्च वलिरुपदिष्टः | तदलाभे तु पायसान्नैर्वलिः कर्तव्य इति 
| तदुक्तं गौतमीयतन्त्रे प�न्चमपटले �

	पायसैर्मधुरैः सर्वान् संयजेन्मधुरान्वितान् |
	तत्तद्द्रव्यैर्वा मतिमान् पूजयेद्दोषशान्तये || इति |

	अत्र कल्पे वलिमन्त्रं निरूपयति � नामादाविति | नाम्न आदौ प्रणवः अन्ते च नम इति | 
एवञ्च नमःशब्दयोगान्नाम्नश्चतुर्थ्यन्ततापि लभ्यते, तेन-एषः पायसवलिः ओं ब्रह्मणे 
नमः इति वलिक्रमः |


(तत्र तत्र वलेरननुष्ठाने दोषश्रवणात्तस्य कर्तव्यता)

गृहादिकरणे यैस्तु नार्चितं वास्तुदैवतम् |
तत्र शून्यं भवेत् सर्वं रक्षोविघ्नादिभिर्युतम् |
तस्माद् वास्त्वर्चनं कार्यं सर्वसम्पदभीप्सुभिः || ९३ ||


इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ तृतीयः प्रकाशः || ३ ||
----------------------------------------------

	९३ | अत्रादिपदेन मण्डपादीनां परिग्रहः |



चतुर्थः प्रकाशः

(मण्डपनिर्माणम्, तोरणध्वजपताकादिनिरूपणम्, अङ्कुरार्पणमङ्कुरपरीक्षा च)

(मण्डपयोग्यदिनस्थानादिनिरूपणम्)

अथ लग्ने शुभे स्थाने तुषाङ्गारविवजिते |
निःशर्करे शल्यहीने तृणादिरहिते समे || १ ||
----------------------------------------------

	१ | पूर्वप्रकाशे वास्तुवलिप्रक्रियान्तमभिधाय प्रकाशेऽस्मिन् मण्डपनिर्माणक्रमे 
वाच्ये तदनुगुणं लग्नादिकं स्थानादिकञ्च निरूपयति � अथेति |

	अथ वास्तुदेवतावलिसमापनानन्तरम् | शुभे लग्न इति | अत्र लग्न इति 
वारादीनामुपलक्षणम् | तदुक्तं शारदायां तृतीयपटले �

	नक्षत्रराशिवाराणामनुकूले शुभेऽहनि |
	ततो भूमितले शुद्धे तुषाङ्गारविवजिते |
	पुण्याहं वाचयित्वा तु म्ण्डपं रचयेच्छुभम् || इति |

	राघवभट्टेनापि तद्व्याख्यानवसरे ज्योतिःशास्त्रसमुक्तप्रकारेण नक्षत्रवारराशीनां 
मध्ये साध्यानुकूले नक्षत्रे साध्यानुकूलराशौ अनुकूलवारे शुभेऽहनि 
ज्योतिःशास्त्रसमुक्तशुभतिथौ ततो मण्डपं रचयेत् इत्यभिहितम् | तदुक्तं राजमार्तण्डे �

आदित्यद्वयरोहिणीमृगशिरो हस्तो धनिष्ठोत्तरा
पूषा विष्णुमघानुराधपवनैः शुद्धैः सुतारान्वितैः |
सौम्यानां दिवसेषु पापरहिते योगे विरिक्ते तिथौ
विष्टित्यक्तदिने वदन्ति मुनयो वेश्मादिकार्यं शुभम् || इति |

	सर्वमन्यज्ज्योतिःशास्त्रादवगन्तव्यम् |

	शुभे स्थान इति | अनेन दीक्षाङ्गमण्डपयोग्यभूमिपरीक्षायाः कर्तव्यतोपदिश्यते, 
परीक्षामन्तरेण भूमेः शुभत्वाशुभत्वनिर्णयासम्भवात् | 
तन्मण्डपनिर्माणोपयोगिस्थाननिरूपणाय किञ्चिदुच्यते हयशीर्षपञ्चरात्रे आदिकाण्डे 
पञ्चमपटले �


	एवं ज्ञात्वा विशेषेण ततो भूमिं परीक्षयेत् |
	लक्षणैर्देशिकश्रेष्ठो यथा तदधुनोच्यते ||

	सुरभीणां रतिर्यत्र पुरुषैः सह सत्तम |
	राज्ञां पूर्वं गृहं यस्यामग्नीनां यज्वनां तथा ||

	काश्मीरचन्दनामोदा कर्पूरागुरुगन्धिनी |
	कमलोत्पलगन्धा च जातीचम्पकगन्धिनी ||

	पाटलामल्लिकागन्धा नागकेशरगन्धिनी |
	दधिक्षीराज्यगन्धा च मदिरासवगन्धिनी ||

	सुगन्धिर्व्रीहिगन्धा च शुभद्रव्यस्वना च या |
	सर्वेषां वर्णिनां भूमिः सर्वसाधारणा मता || (१९-२४) इति |

एवं वर्णनिर्विशेषेण प्रशस्तां भूमिं निरूप्य वर्जनीयभूमिरपि तत्रैव निरूपिता | यथा �

	दुर्गन्धा दुःस्वना या च नानावर्णा च दुःपुरा |
	वृत्तार्द्धचन्द्रसदृशा विस्ताराद् द्विगुणायता ||

	विकर्णा कर्णहीना च वक्रा सूचीमुखी तथा |
	द्विकर्णा सूप्रसदृशी गोमुखी च त्रिकोणिका |
	षडस्रा शूलसदृशी दन्तिपृष्ठोपमा च या |
	सरीसृपसमा या च दिङ्मूढा शकटाकृतिः |
	एवं प्रकारा या भूमिर्वर्या यत्नेन देशिकैः || (२५-२८) इति |

पूर्वं सुरमीणां रतिर्त्रेत्यादिवचनैर्या प्रशस्ता भूमिरभिहिता, तस्या एव 

	सुपद्मा भद्रिका पूर्णा धूम्राऽवेगिन्यथापरा |

इत्यनेन सुपद्मा, भद्रा, पूर्णा, धूम्रा चेति चातुर्विध्यमुद्दिश्य तासां लक्षणानि निरूपितानि 
तत्रैव षष्ठपटले �

तत्र सुपद्मामाह-

	चन्दनागुरुकर्पूरगन्धा शुभस्वनाज्जुनैः |
	तिलकैर्नारिकेलैश्च बर्हिःकाशैश्च शोभिता |
	पद्मेन्दीवरसंयुक्ता सा सुपद्मेति विश्रुता ||

	नदीसमुद्रायतनतीर्थपर्यन्तशोभिता |
	पुष्पवृक्षसमाकीर्णा क्षीरिवृक्षोपशोभिता ||


	वनोद्यानलतागुल्मफुल्लस्तम्बसमावृता |
	यज्ञीयवृक्षसुक्षेत्रयुक्ता भद्रेति कीर्तिता ||

पूर्णामाह् �

	वकुलशोकबहुला तथा प्लाक्षाम्रलोहितैः |
	माधवीवेष्टिता या च मुद्गनिष्पावकोद्रवैः ||

	शूकधान्यैश्च पुन्नागैर्रिपार्श्वगता च या |
	तोयञ्च स्वल्पकं यस्यां पूर्णा सा परिकीर्तिता ||

धूम्रामाह �

	विल्वार्कस्नुहिपीलूनां वनैर्या परितो वृता |
	सशर्करा च कठिना युक्ता कण्टकिभिर्द्रुमैः ||

	गृध्रगोमायुकाकानां श्येनानां याऽकुला कुलैः |
	धूम्रेति कीर्तिता सा तु तां यत्नात् परिवर्जयेत् (१-९) || इति |

एवञ्च प्रागुक्तासु चतसृषु भूमिषु सुपद्मा-भद्रा-पूर्णाख्यानां तिसृणामुपादेयत्वम्, 
अन्त्यायास्तु धूम्राया वर्जनीयत्वमित्युक्तं भवति | एतदर्थमेव धूम्राया आवेगिनीति विशेषणम् 
| आवेगिनी शर्करा-कण्टक-गृध्रादिकृतसम्भ्रमेत्यर्थः |

	एवं भूमिं निरूप्य तस्याः परीक्षणमाह तत्रैव षष्ठपटले �

	ततो भूमिं परीक्षेत पूर्वोदक्प्लवनां शुभाम् |
	असङ्कटां तथाच्छन्दामल्पतोयां परिप्लुताम् ||

	संपूर्यमाणे खाते तु त्थाधिकमृदं शुभाम् ||
	कुसुम्भसदृशं वर्णं यस्यां न ग्लानिमृच्छति |
	न निर्वाति तथा दीपं तोयं शीघ्रं न जीर्यति ||

	अत्र संपूर्यमाण इत्यादिना प्रतिपादितः क्रमो विशदीकृतो विश्वकर्मप्रकाशे 
प्रथमाध्याये �

	निखनेद्धस्तमात्रन्तु पुनस्तेनैव पूरयेत् |
	पांशुनाधिकमध्योना श्रेष्ठा मध्याधमा स्मृता || इति |

मयमते चतुर्थाध्यायेऽपि �

	पूरिते तन्मृदा खाते समता मध्यमा मता |
	उत्तमा भूर्मृदाधिक्या हीना हीनमृदा मही || इति |

	कुसुम्भसदृशमित्यादिपरीक्षायाः क्रमस्तु विशदीकृतो हयशीर्षे सौरकाण्डे �


	श्वभ्रे वा वर्णसदृशान्, कुसुमान् सन्निवेशयेत् |
	प्रदोषे पूर्ववत् सूर उद्यमे तान् निरीक्षयेत् |
	अम्लानं यस्य वर्णस्य तस्यासौ शुभदा भवेत् || इति |

तदिदमत्रावधेयम् =

	श्वेतारुणा पीतकृष्णा विप्रादीनां प्रशस्यते |

इति हयशीर्षपञ्चरात्रीयषष्ठपटलद्वादशश्लोकेन श्वेता ब्राह्मणानाम्, रक्ता क्षत्रियाणाम्, 
पीता वैश्यानाम्, कृष्णा शूद्राणां प्रशस्ताभूमिरिति निरूपितम्, एवञ्च 
श्वेतरक्तपीतकृष्णकुसुमानि प्रदोषकाले श्वभ्रे सन्निवेश्य प्रातर्यद्वर्णकुसुमस्य म्लानिर्न 
दृश्यते, तद्वर्णस्य सा भूमिः प्रशस्तेति |

	न निर्वाति तथा दीपमिति सामान्यतो यः परीक्षाक्रम उक्तस्तत्र विशेषमाह हयशीर्षे 
सौरकाण्डे �

	श्वभ्रान्तःकुम्भवक्त्रेषु आमपात्रं निवेशयेत् |
	गव्येन हविषाऽपूर्य पूर्ववद् वत्तिकल्पना ||

	पूर्वादिक्रमयोगेण ज्वलनं वीक्षयेत्ततः |
	यद्देशे भिद्यते पात्रं या च वर्तिर्विनश्यति ||

	तस्य सा शस्यते नैव शस्यते यस्य दीप्यते |
	सर्व ज्वलति वै यत्र सर्वकामप्रदा तु सा || इति |

तथाच श्वभ्रमेकं विधाय तत्र चतुर्दिक्षु चतुरः कुम्भान् संस्थाप्य 
तन्मुखेष्वेकैकमामपात्रं निधाय तत् पात्रं घृतेनापूर्य तत्र प्रत्येकं वर्तिं प्रज्वाल्य 
ज्वलनं वीक्षेत | प्राच्यां दीपशिखाया उज्ज्वलत्वे तत्र मण्डपादिनिर्माणं ब्राह्मणस्य 
प्रशस्तम्, दक्षिणादिषु दिक्षु तथात्वे यथाक्रमं क्ष्त्रियादेः, सर्वासां शिखानां समत्वे 
सर्वेषाम् | अत्र सर्वकामप्रदेति सर्वेषां कामप्रदेत्यर्थः | यत्र तु पात्रभेदो 
दीपशिखाविनाशा वा जायते सा भूमिस्तद्वर्णस्य न प्रशस्तेति फलितम् |

	तोयं शीघ्रं न जीर्यतीत्यस्य परीक्षाक्रमं स्फुटमाह तत्रैव �

	प्रदोषे वारिणा गर्तं पूर्य सूर्योदये गुरुः |
	वीक्षेद् यत्नेन मतिमानुत्तमाधममध्यमाम् ||

	तोये तिष्ठति श्रेष्ठा स्यात् सषङ्का मध्यमा भवेत् |
	शुष्का विस्फुटिता हीना वर्ज्या यत्नेन वै मही || इति 


	पुण्याहं वाचयित्वा तु मण्डपं रचयेत् सुधीः |

(मण्डपरिमाणनिरूपणार्थं हस्तस्वरूपम्)

पद्महस्तेन विधिवत् पूर्वोक्तेन करेण वा || २ ||

(तत्र पद्महस्तस्वरूपम्)

मानहस्तो यदि भवेद् वेदाङ्गुलसमन्वितः |
स एव पद्महस्तः स्यादिति तन्त्रविदो विदुः || ३ ||

(मण्डपस्य परिमाणभेदाः)

हस्तषोडशको वाऽपि मण्डपोऽर्ककरोऽपि वा |

(मण्डपस्वरूपम्, स्थम्भानां संख्यापरिमाणस्थानानि च)

चतुरस्र-चतुर्द्वार-वेदिकादिसमन्वितः || ४ ||

----------------------------------------------

	२ | हस्तषोडशको वा.पीत्यादि-वक्ष्यमाणमण्डपपरिमाणनिरूपणाय 
हस्तपरिमाणमाह-पद्मेति | पद्महस्तेन पूर्वोक्तेन चतुर्विंशत्यङ्गुलाढ्यमित्यादिना 
तृतीयप्रकाशेऽभिहितेन वा करेण मण्डपं रचयेदिति सम्बन्धः |

	३ | तत्र किं पद्महस्तस्वरूपमित्याह-मानेति | 
कर्तुर्दक्षिणहस्तस्येत्यादिमानाङ्गुलपरिमाण-परिमितचतुर्विंशत्यङ्गुलात्मको मानहस्तः, स यदि 
चतुरङ्गुलसमन्वितो भवेत् तदा स पद्महस्त इति तन्त्रविदो विदुः | एतेन 
तान्त्रिकोपासनाङ्गमण्डपादिनिर्माणमुक्तलक्षणहस्त-परिमाणानुसारेणैव कर्तव्यमिति सूच्यते |

	४ | मण्डपस्वरूपमाह � हस्तेति | मण्डपः षोडशहस्तो द्वादशहस्तो वा | एतेन 
मण्डपस्योत्तममधमञ्च परिमाणं प्रदर्शितम् | तत्र षोडशहस्तो मण्डप 
उत्तमपरिमाणः, द्वादशहस्तोऽधमपरिमाण इति | अत्रापिशब्देन चतुर्दशहस्तात्मको 
मध्यमपरिमाणोऽपि मण्डपः समुच्चीयते | अत एव राघवभट्टेन �

	स्वल्पो द्वादशहस्तोऽयं द्विद्विवृद्ध्या ततः क्रमात् |

इति प्रतिष्ठासारसंग्रहवचनमभिधाय, एतेन चतुर्दशहस्तस्य मध्यमतोक्ता 
षोडशहस्तस्योत्तमता च | इत्यनेन द्वादशचतुर्दशषोडशहस्तानां मण्डपानां 
प्रथमपरिमाणतो द्विद्विवृद्द्या क्रमेणाधममध्यमोत्तमपरिमाणत्वमुपपादितम् | तथा 
तेनैवान्यत्रापीत्यभिधाय �


षोडशस्तम्भसंयुक्तश्चत्वारस्तेषु मध्यगाः |
अष्टहस्तसमुच्छ्राया वेदिकापरितः स्थिताः || ५ ||

पञ्चहस्तप्रमाणास्त ऋजवो द्वादशाभितः |

(स्तम्भनिखननक्रमः)

तत्पञ्चमांशं निखनेन्मेदिन्यां देशिकोत्तमः || ६ ||

----------------------------------------------


	गृहस्येशानकोणे तु मण्डपं कारयेद् बुधः |
	द्वादशैरष्टषढस्तैः षोडशैर्वा समन्ततः || इत्युक्तम् |

अत्राष्टषढस्तैश्चतुर्दशहस्तैरित्यर्थः | एवञ्च प्रकृतेऽपि षोडशहस्त उत्तमपरिमाणः 
द्वादशहस्तोऽधमपरिमाणः | अपिशब्देन समुच्चीयमानश्चतुर्दशहस्तो मध्यमपरिमाण इति 
त्रिविधो मण्डपः श्रीमत्पूर्णानन्दपरमहंसानामप्यभिमत इत्यवधेयम् | 

	यत्तु शारदायां तृतीयपटले �

	पञ्चभिः सप्तभिर्हस्तैर्नवभिर्वा मितान्तरम् |
	षोडशस्तम्भसंयुक्तं चत्वारस्तेषु मध्यगाः ||

इत्यादिमण्डपलक्षणमुक्तं तेनपि प्रागुक्तपरिमाणत्रयमेव सूचितमाचार्यैः | तथाहि तत्र 
पञ्चभिः सप्तभिरिति समुच्चयेन द्वादशसंख्या लभ्यते एवं पञ्चभिर्नवभिरित्येतयोः 
समुच्चयेन चतुर्दशसंख्या लभ्यते | तथा सप्तभिर्नवभिरित्येतयोः समुच्चयेन 
षोडशसंख्यावगम्यते | ततश्च पञ्चभिः सप्तभिर्नवभिर्वा मितमन्त्ररं यस्येत्यर्थे 
श्रीमल्लक्ष्मणाचार्यमतेऽपि मण्डपानां प्रागुक्तरीत्याधममध्यमोत्तमपरिमाणत्वमुक्तं 
भवति | एतदभिप्रायेणैव राहवभट्टेन पञ्चभिः सप्तभिरिति समुच्चितम् तथा 
पञ्चभिर्नवभिरित्यन्वेति तथा सप्तभिर्नवभिरित्यन्वेतीति चोक्तम् | वेदिकादीत्यादिपदेन ध्वजादीनां 
परिग्रहः | द्वारवेदिकादिलक्षणन्त्वग्रे वक्ष्यते |

	५ | षोडशेति | स मण्डपः षोडशस्तम्भसंयुक्तो भवतीत्यर्थः | तेषां 
स्तम्भानां स्थानविभागमाह � चत्वर इत्यादिना | तेषु षोडशस्तम्भेषु मध्ये चत्वारो 
मध्यगाः मण्डपमध्यप्रदेशगा वेदिकायाश्चतुष्कोणेषु स्थितास्ते चाष्टहस्तसमुच्छ्राया 
भवन्ति | अष्टहस्तमौन्नत्यं चतुर्णां वेदिकाकोणस्थस्तम्भानामित्यर्थः |

	६ | पञ्चेति | बहिर्द्वादशस्तम्भास्तु पञ्चहस्तप्रमाणा भवन्ति | ऋजव इति | ते 
षोडशस्तम्भा एव ऋजवः अवक्रा ग्राह्या इत्यर्थः | शारदायां तृतीयपटलेऽपि �


(बहिर्द्वादशस्तम्भस्थानं द्वारपरिमाण~च)

द्वारस्य पार्श्वयोर्द्वौ द्वौ कोणे चत्वार एव च |
हस्तद्वयप्रमाणेन द्वारं कुर्याद् विचक्षणः || ७ ||
----------------------------------------------


	.....................................चत्वारस्तेषु मध्यगाः |
	अष्टहस्तसमुच्छ्रायाः संस्थाप्या द्वादशाभितः |
	पञ्चहस्तप्रमाणास्ते विच्छिद्रा ऋजवः शुभाः || इति |

	अत्र मूले स्तम्भनिर्माणे विहितो वृक्षादिर्नोपदिष्ट इत्यन्यतः प्रदर्श्यते | तथाच 
राघवभट्टधृतपञ्चरात्रे-

	सारदारुभवान् स्तम्भान् दृढान् कुर्यादृजून् समान् | इति |

विशिष्याह राघवभट्टधृतक्रियासारे �

	यज्ञीयवृक्षो वेणुर्वा क्रमुकः स्तम्भकर्मणि |
	अन्ये विशुद्धवृक्षा वा भवेयुर्नान्यभूरुहाः || इति |

स्तम्भे निषिद्धोऽपि वृक्ष उपदिष्टस्तत्रैव यथा �

	गृहशल्यः स्वयं शुष्कः कुटिलश्च पुरातनः |
	असौम्यभूमिजनितः सन्त्याज्यः स्तम्भकर्मणि || इति |

	तत्र स्तम्भानां बाह्याभ्यन्तरभेदेन यदष्टहस्तपञ्चहस्तपरिमाणत्वमुक्तं 
तदुत्तमपरिमाणमण्डपविषयं मध्यमाधमयोस्तु तदनुसारेण परिमाणं निर्णेयम् | 
एतदभिप्रायेणैव राघवभट्टेनापि मध्यमाधमयोर्द्धादशस्तम्भप्रामाणं 
त्रैराशिकेनानेयम् इत्युक्तम् |

	अत्र बहिरन्तश्च स्तम्भन्यास आग्नेयादिक्रमेणैव कर्तव्यः | तथाच 
राघवभट्टधृतं वचनम् �

	वेदिकोणेषु विन्यस्येत् स्तम्भान् वेदस्वरूउपकान् |
	आग्नेयादिक्रमेणैव ...................................... इति ||

	तेन वेदिबहिर्द्वादशसम्भस्थापनमपि आग्नेयादिक्रमेणैवेति बोध्यम् |

	तत्पञ्चमांशमिति | तत्पञ्चमांशं तेषां प्रागुक्ततत्तत्परिमाणपरिमितानां 
स्तम्भानां पञ्चमांशमित्यर्थः | तथाच स्तम्भोच्छ्रायं पञ्चधा विभज्य 
पञ्चमांशं मेदिन्यां निखनेदिति राघवभट्टः |

	७ | द्वादशाभित इत्युक्तम्, तस्यैव क्रमं दर्शयति � द्वारस्येति | प्रतिदिशं द्वौ द्वाविति 


(स्थलान्मण्डपभूमेरुच्छ्रायः)

स्थलादर्काङ्गुलोच्छ्रायं मण्डपस्थलमीरितम् |

(मण्डपवेष्टनम्)

नारिकेलदलैर्वंशैर्वेष्टयेद् द्वारपार्श्वतः || ८ ||

(द्वारनिर्णयः)

समसूत्रं चतुर्द्वारं चतुस्तोरणभूषितम् |

(दिग्भेदेन तोरणभेदाः)

न्यग्रोधतोरणं पूर्वे याम्ये चौदुम्बरं मतम् || ९ ||
पश्चिमेऽश्वत्थसंभूतमुत्तरे प्लक्षतोरणम् |

(प्रागुक्तन्यग्रोधादीनामभावे कर्तव्यम्)

पूर्वे वा प्लक्षसंभूतं न्यग्रोधश्चोत्तरे तथा || १० ||

(तोरणस्तम्भानामुच्छ्रायपरिणाहौ)

एतेषामेव वृक्षाणामभावे तु शमीद्रुमः |
जम्बूखदिरसाराश्च शाला वा तोरणे स्मृताः || ११ ||

----------------------------------------------

चतुर्दिक्षु अष्टौ स्तम्भा आग्नेयादिचतुष्कोणेषु चत्वार इति मिलित्वा द्वादश स्तम्भा 
भवन्तीत्यर्थः |

	हस्तद्वयेति | अत्र �

	कनीयसि स्याद् द्विकरं चतुरङ्गुलवृद्धितः |
	मध्यमोत्तमयोर्द्वारम् ................................. ||

इति राघवभट्टधृतपाञ्चरात्रप्रमाणानुसारेण द्वारस्य द्विहस्तत्वमधमपरिमाणमण्डपे, 
मध्यमोत्तमयोस्तु चतुश्चतुरङ्गुलवृद्ध्या परिमाणान्तरत्वमवगम्यते | तदत्र विशेषाभावेऽपि 
प्रागुक्तपाञ्चरात्रवचनैकवाक्यतया हस्तद्वयप्रमाणेनेत्यस्याधमपरिमाणमण्डपद्वार-
परत्वं मध्यमोत्तमयोस्तु चतुश्चतुरङ्गुलवृद्ध्या द्वारपरिमाणनिर्णयः कर्तव्यः | इत्येव 
विचक्षणपदेन सूचितमिति प्रतिभाति |

	८ | स्थलादिति | स्थलान्मण्डपस्थलस्यौन्नत्यं द्वादशाङ्गुलमित्यर्थः |

	९-११ | समसूत्रमित्यादि मण्डपं कुर्यादिति सम्बन्धः | तत्र दिग्भेदेन तोरण-

व्यवस्थामाह � न्यग्रोधेत्यादि | न्यग्रोधो वटवृक्षः | प्लक्षः पर्कटीवृक्षः | स्पष्टमन्यत् | 
कल्पान्तरमाह-पूर्वे वेति | कल्पद्वयमेवैतत् प्रदर्शितं वैदिकसर्वस्वधृतसोमशम्भुना �

	प्लक्षमौडुम्बराश्वत्थवटं वै तोरणं न्यसेत् |
	पूर्वादितो विधातव्यो यद्वाद्यन्तविपर्ययः || इति |

अत्राद्यन्तविपर्यय इत्यनेन पूर्वे वटतोरणमुत्तरे प्लक्षतोरणमिति श्रीतत्त्वचिन्तामण्युक्तः प्रथमः 
कल्पो दर्शितः | अन्यच्च वैदिकसर्वस्वधृतं वचनम् �

	न्यसेन्न्यग्रोधमैन्द्र्यान्तु याम्यामौडुम्बरं तथा |
	वारुण्यां पिप्पलञ्चैव कौवेर्यां प्लक्षकं न्यसेत् || इति |

शारदायां तृतीयपटले �

	द्वारे द्वारे तोरणाः स्युः क्रमात् क्षीरिमहीरुहाम् |

इत्येक एव कल्पोऽभिहितः | तत्र क्षीरिमहीरुहामित्यस्य व्याख्याने राघवभट्टेन क्षीरिमहीरुहामिति 
वटोडुम्बराश्वत्थप्लक्षाणाम् 

	न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षाः क्षीरिमहीरुहाः |

इति परिभाषणादित्युक्तम् |

	एतेषामिति | एतेषां प्रागुक्तन्यग्रोधादीनामभावे शमीद्रुम एव सर्वत्र तोरणे 
विनियोज्य इत्यर्थः | अत्र सर्वेषामिति बहुवचननिर्देशेन प्रागुक्तानां चतुर्णामेवालाभे 
शमीद्रुमविनियोगव्यवस्था सूचिता | एकस्यापि लाभे तेनैव सर्वे तोरणाः कर्तव्या इति बोध्यम् | 
अत एव राघवभट्टधृतसोमशम्भुना-

	अलाभादेकमेवेषां सर्वाशासु निवेशयेत् |

	इत्युक्तम् | अत्र सोमशम्भुवचने एकमेवेति सावधारणनिर्देशेन द्वयोस्त्रयाणां वा 
लाभेऽपि तेषां विनियोगमकृत्वा एकतमेनैव सर्वे तोरणा निष्पादनीया इति सूचितम् | 

	राघवभट्टधृतसिद्धान्तशेखरे �

	एकमेषामलाभे स्यात्तदभावे शमीद्रुमः |
	जम्बूखदिरसाराश्च तालो वा तोरणे स्मृताः |

इत्यनेन शमीद्रुमस्याप्यलाभे क्रमेण जम्बूखदिरादीनां तोरणे विनियोग उक्तः |

	तोरणलक्षणं विशिष्याह हयशीर्षपञ्चरात्रे आदिकाण्डे �

	अश्वत्थोडुम्बरश्चैव न्यग्रोधः प्लक्ष एव च |
	तोरणार्थे च कथिताः पूर्वादिषु यथाक्रमम् ||

	एकहस्तं न्यसेद् भूमौ चतुर्हस्तं तथोच्छ्रयेत् |
	तिर्यक्फलकमानं स्यात् स्तम्भनामर्द्धमानतः |

	श्री-१६ 



(तोरणस्तम्भानामुच्छ्रायपरिणाहौ)

स्तम्भोच्छ्रायः स्मृतस्तेषां सप्तहस्तैः पृथक् पृथक् |
दशाङ्गुलप्रमाणेन तत्परिणाह ईरितः || १२ ||

----------------------------------------------

	द्विहस्तान्तरमन्योऽन्यं तोरणं संप्रकल्पयेत् |
	शुक्लवस्त्रयुगाच्छन्नान् दर्भपिञ्जलसंयुतान् ||

	पुष्पमालापरिक्षिप्तांस्तोरणान् परिकल्पयेत् |
	वृत्तं वा चतुरस्रं वा द्विषट्काष्टाङ्गुलन्तु वा ||

	षट्-चतुर्द्व्यङ्गुलं कार्यं तोरणं निर्व्रणं समम् |
	तोरणस्तम्भमूलेषु कलसान् मङ्गलाङ्कुरान् ||

	प्रदद्यादुपरिष्टात्तु दद्याच्चक्रं सुदर्शनम् |
	कलसं वर्द्धमानं वा वसुभागेन कल्पयेत् ||

	स्योना पृथीति मन्त्रेण स्थाप्याः पूज्याश्च तोरणाः || इति |

	अत्र हयशीर्षवचने दद्याच्चक्रं सुदर्शनमिति वैष्णवमण्डपपरम् | तत एषां 
तोरणानां नामान्यपि निर्दिष्टानि �

	सुशोभनं भवेत् पूर्वे सुभद्रं दक्षिणे तथा |
	सुकर्मा पश्चिमे भागे सुहोत्रन्तु तथोत्तरे || इति |

अत्र सुशोभन-सुभद्र-सुकर्म-सुहोत्राख्या देवताः पूर्वादितोरणचतुष्करूपेण 
यज्ञविघ्ननिवारणार्थमवस्थिता इति तत्तद्देवताधिष्ठितत्त्वात् तोरणानामपि तत्तन्नाम्ना 
व्यपदेशः | तदुक्तं राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे �

	देवास्तोरणरूपेण संस्थिता यज्ञमण्डपे |
	विघ्नविध्वंसनार्थाय रक्षार्थं त्वध्वरस्य च || इति |

अत एव देवानाममीषां तोरणेषु पूजनमुपदिष्टं तत्रैव �

	सुशोभनं तं पूर्वस्यामृग्वेदादिसुमन्त्रितम् |
	ईषे त्वेति च मन्त्रेण सुभद्राख्यन्तु दक्षिणे ||

	सुकर्माख्यन्तु वारुण्यां सामवेदादिकेन तु |
	शन्नो देवीति मन्त्रेण सुहोत्रं तूत्तरे न्यसेत् || इति |

	१२ | तोरणस्तम्भानामुच्छ्रायं निर्दिशति � स्तम्भेति | 
सप्तहस्तैरित्युत्तमपरिमाणमण्डपतोरणविषयम्, पृथक्पृथगित्यनेन 
मध्यमाधमपरिमाणमण्डपयोस्तोरणस्तम्भानां 


(तोरणस्तम्भशिरसि फलकन्यासस्तत्र शूलारोपणञ्च)

	तिर्यक्फलकमानं स्याद्दैर्घ्ये सार्द्धकरद्वयम् |
	शूलान्याकल्पयेन्मध्ये तोरणे हस्तमानतः || १३ ||

----------------------------------------------

क्रमेण षट्-पञ्चहस्तरूपभिन्नपरिमाणता सूचिता | स्फुटमाह वास्तुशास्त्रे �

	पञ्चहस्तप्रमाणास्ते विस्तारेण द्विहस्तकाः |
	षड्ढस्ता मध्यमाः प्रोक्ताः सप्तहस्तास्तथोत्तमाः || इति |

अत्र विस्तारेण द्विहस्तका इति तिर्यक्फलकमानमुक्तम् | एवञ्च 
षोडशहस्तात्मकोत्तमपरिमाणमण्डपे सप्तहस्तप्रमाणाः, 
चतुर्दशहस्तात्मकमध्यमपरिमाणमण्डपे षड्ढस्तप्रमाणाः, 
द्वादशहस्तात्मकाधमपरिमाणमण्डपे तु तोरणस्तम्भाः पञ्चहस्तप्रमाणा भवन्तीति 
बोध्यम् |

	स्तम्भानां व्यासमाह � दशेति | परीणाहो विस्तारः |

	वृत्तं वा चतुरस्रं वा द्विषट्काष्टा�न्गुलन्तु वा |

इत्यादिप्रागुल्लिखितहयशीर्षवचनेन स्तम्भानां वृत्तत्वं चरतुस्रत्वं वेति कल्पद्वयं 
द्वादशाङ्गुलादिविस्तारपरिमाणभेदाश्च दृश्यन्ते |

	१३ | तिर्यगिति | तोरणस्तम्भयोरुपरि देहलीरूपं यत् तिर्यक्फलकं तस्य परिमाणं दैर्घ्ये 
दीर्घतायां सार्द्धकरद्वयं स्यादित्यर्थः | एतच्च परिमाणं स्तम्भोच्छ्रायः स्मृतस्तेषां 
सप्तहस्तैरित्युक्तोत्तमपरिमाणतोरणफलकविषयम् | मध्यमाधमपरिमाणतोरणफलकपरिमाणन्तु 
क्रमेण षट्षडङ्गुलन्यूनतया कल्पनीयम् | एतदर्थप्रतिपादनायैव �

	तिर्यक्फलकमानं स्यात् स्तम्भानामर्द्धमानतः |

इति शारदातिलकतृतीयपटलवचनव्याख्याने राघवभट्टेन इदं तिर्यक्फलकमानमुत्तमस्यैव | 
अन्ययोः षट्षडङ्गुलन्यूनता ज्ञेया | इत्युक्तम् | एवञ्च उत्तमपरिमाणतोरणे सार्द्धकरद्वयम्, 
मध्यमपरिमाणे ततः षड्ङ्गुलन्यूनम्, अधमपरिमाणेऽङ्गुले ततोऽपि चतुरङ्गुलन्यूनतया 
करद्वयमात्रं फलकं कल्पनीयमिति पर्यवस्यति |

	यत्तु हयशीर्षपञ्चरात्रे आदिकाण्डे चतुर्विंशपटले � 
पञ्चहस्तपरिमाणतोरणस्तम्भं प्रकृत्य �


सरलं मध्यशृङ्गं स्यात् किञ्चिद्वक्रञ्च पक्षयोः |
उभयं तत्समाख्यातं द्व्यङ्गुलं रोपयेत्तदा || १४ ||

----------------------------------------------

	एकहस्तं न्यसेद् भूमौ चतुर्हस्तं तथोच्छ्रयेत् |
	तिर्यक्फलकमानं स्यात् स्तम्भानामर्द्धमानतः |

इति स्तम्भार्द्धपरिमाणत्वं फलकस्याभिहितं 
तन्निखननावशिष्टचतुर्हस्तार्द्धमानपरमित्यवधेयम् | ततश्च तत्रापि पञ्चहस्तस्तम्भकल्पे 
फलकस्य द्विहस्तत्वमेव पर्यवस्यतीति सर्वं निर्विवादम् |

	शूलानीति | मध्ये निरुक्तफलकमध्यप्रदेशे शूलानि आकल्पयेन्निवेशयेदित्यर्थः | अयं 
शूलरोपः प्रतितोरणमेकैकशः कर्तव्यः | तदुक्तं राघवभट्टेन शारदातिलकटीकायाम् � 
शूलानीति बहुवचनं चतुःसंख्यापरम्, तोरण इत्येकवचनं जातौ, तेन प्रतितोरणमेकमेकं 
शूलं कार्यम् इति | अत्र �

	तोरणं घटयित्वैव मूर्द्ध्नि शूलत्रयं न्यसेत् ||
	अग्रयोर्मध्यभागे च पट्टिकायां त्रिशूलकान् ||

इति राघवभट्टधृत-क्रियासार-मन्त्रमुक्तावलीवचनैकदेशाभ्यां प्रतितोरणफलकं 
शूलत्रयनिवेशनमित्यपि कल्पान्तरमस्ति | अत्र परिणाहः षड्भागः एतच्च मण्डपत्रये 
समानमिति राघवभट्टाः |

	१४ | शूलस्वरूपमाह � सरलमिति | शूलास्त्रिशृङ्गा भवन्ति, तत्र मध्यशृङ्गं 
सरलमवक्रं पक्षयोः मध्यशृङ्गपार्वयोः उभयं तच्छृङ्गं किञ्चिद् वक्रं स्यात् | 
तेषाञ्च शूलानां द्व्यङ्गुलं रोपयेत् तोरणफलक इति शेषः | तदुक्तं राघवभट्टेन 
मध्यकीलस्तीक्ष्नाग्र ऋजुस्तमभितो द्वौ तीक्ष्नाग्रौ वक्रौ मध्यकीलदेशगतवक्रभागाविति | 
राघवभट्टधृतपिङ्गलामतेऽपि �

	शूलेन चिह्निताः कार्या द्वारदेशाः स्वमस्तके |
	ऋजु वै मध्यशृङ्गं स्यात् किञ्चिद्वक्रन्तु पक्षयोः |
	उभयं तत् समाख्यातं द्व्यङ्गुलं रोपयेत्तदा || इति |

अत्र यस्यां दिशि यद् यत्तोरणकाष्ठं विहितं शूलान्यपि तत्र तत्र तेन तेनैव 
कर्तव्यानीत्यवधेयम्, एवमेव राघवभट्टाः |


(अत्र वैष्णवानां विशेषः)

वैष्णवेषु च तन्त्रेषु विशेषोऽत्र निगद्यते || १५ ||

मस्तके द्वादशांशेन शङ्ख-चक्र-गदाम्बुजम् |
प्रागादिक्रमयोगेण न्यसेत्तेषां स्वदारुजम् || १६ ||

गन्धपुष्पाम्बरोपेतान् कुम्भांस्तेषु विनिक्षिपेत् |
ध्रुवं धरां वाक्पतिञ्च विघ्नेशं तत्र पूजयेत् |
मण्डपस्य च कोणस्थ-कलसेषु क्रमादमी || १७ ||

गलितोदकसंपूर्णा वाम्रपत्रोपशोभितौ |
स्वर्णादिकलसौ द्वौ द्वौ द्वारे द्वारे निवेशयेत् || १८ ||

अमृतो दुर्जयश्चैव सिद्धार्थो मङ्गलस्तथा |
गन्धपुष्पादिभिर्मन्त्रैः क्रमादेतान् प्रपूजयेत् || १९ ||

पूज्या द्वारस्थकुम्भेषु शक्राद्यास्तन्मनूतमैः |
दिक्षु ध्वजान् निबध्नीयाल्लोकपालसमप्रभान् || २० ||

----------------------------------------------

	१५-१९ | एवं शूलन्यासे शैवागमप्रक्रियामभिधाय वैष्णवागमप्रक्रियामाह � 
वैष्णवेष्विति | अत्र प्रागुक्तशूलस्थाने पूर्वादिक्रमेण फलकानां मस्तके स्वदारुजं 
तोरणदारुमयं शङ्ख-चक्र-गदाम्बुजं न्यसेदित्यर्थः | तथाच पूर्वतोरणे शङ्खम्, 
दक्षिणतोरणे चक्रम्, पश्चिमतोरणे गदाम्, उत्तरतोरणे च पद्मं न्यसेदिति | द्वादशांशेनेति 
तोरणस्तम्भद्वादशांशेनेत्यर्थः | अत्र वैष्णवानामयं विशेषः शारदायां नोक्तः | 
राघवभट्टेन तु �

	वैष्णवे द्वादशांशेन शङ्खचक्रगदाम्बुजम् |
	प्रागादिक्रमयोगेण न्यसेत्तेषां स्वदारुजम् ||

इति वास्तुशास्त्रीयवचनमुल्लिख्य एषां स्वदारुजत्वोक्तेः शैवे एतत्स्थानीयानां शूलानां 
न्यासादेव स्वदारुजत्वं प्राप्तमित्यभिहितम् | तच्छैवे वैष्णवे च तोरणे दारुमयाण्येव 
शूलशङ्खादीनि कर्तव्यानीति निष्कर्षः |

	२०-२२ | ध्वजारोपणमाह � दिक्ष्वित्यादिना सुलक्षणानित्यन्तेन | पूर्वादिदिक्षु 


पञ्चहस्ता ध्वजाः कार्या व्यायामेन द्विहस्तकाः |
सप्तहस्ता ध्वजा वा स्युर्विस्ताराद्द्वादशाङ्गुलाः || २१ ||

दण्डश्च वंशजस्तेषां दशहस्तप्रमाणतः |
दिग्गजान् विलिखेन्मन्त्री ध्वजमध्ये सुलक्षणान् || २२ ||

----------------------------------------------

मण्डपतोरणयोर्मध्यभागे क्रमेण लोकपालसमप्रभान् अष्टौ ध्वजान् निबध्नीयादित्यर्थः | 
तदुक्तं वैदिकसर्वस्वधृतहयशीर्षे �

      बाह्यदेशे तोरणस्य मण्डपाभ्यन्तरे तथा |
	अष्टौ ध्वजाः स्थापनीयाः पूर्वादिक्रमयोगतः || इति |

लोकपालसमप्रभनिति लोकपालानां वर्णानाह शारदायां चतुर्थपटले �

	पीतो रक्तोऽसितो धूम्रः शुक्लो धूम्रः सितावुभौ |
	गौरोऽरुणः क्रमादेते वर्णतः परिकीर्तिताः || इति |

एते लोकपाला इत्यर्थः | अत्र वचने गौरोऽरुण इत्येताभ्यामनन्तस्य ब्रह्मणश्च वर्णो निरूपितः, 
सोऽत्राप्राकरणिकः | अत्र तु इन्द्रादीनामीशानान्तानां वर्णाः सितावुभावित्यन्तेन निरूपणीयाः 
| तथा च पूर्वस्यां ध्वजः पीतः, आग्नेययां रक्तः, याम्यां कृष्णः, नैर्-ऋत्यां धूम्रः, 
वारुण्यां शुक्लः, वायव्यां धूम्रः, कौवेर्यामैशान्याञ्च श्वेत इति फलितम् | 
हयशीर्षपञ्चरात्रे तु �

	अरुणोऽग्निनिभश्चैव कृष्णः शुक्लोऽथ पीतकः |
	रक्तवर्णस्तथा श्वेतः सर्ववर्णस्तथैव च ||

इति वचनेन दिक्पालेषु केषाञ्चित् पूर्वतोऽन्यादृशा वर्णा निरूपिताः | तदेवं स्थिते मतभेदे 
सत्सम्प्रदायानुसारेणैकतरः पक्ष आश्रयणीय इति हृदयम् |

	२१-२२ | ध्वजानां परिमाणमाह � पञ्चेति | व्यायामेन विस्तारेण | 
परिमाणान्तरमाह � सप्तेति | ध्वजदण्डपरिमाणमाह � दण्डश्चेति | दशहस्तपरिमितो वंशजो 
ध्वजदण्डः कर्तव्यः इत्यर्थः | राघवभट्टेनापि �

	द्विपञ्चहस्तैर्दण्डैस्ते वंशजैः संयुता मताः |

इति वचनमेतदनुकूलमाहृतम् | तत्र द्विपञ्चहस्तैरिति दशहस्तैरित्यर्थः |


पूजाहोमादिकं सर्वंयागाद्यं यत् कृतं बुधैः || २३ ||

रक्षणेन विना यद्वत् क्षेत्रं नश्यति क्षेत्रिणाम् |
ध्वजं विना देवगृहं तथा नश्यति सर्वदा || २४ ||

ततः कार्याः पताका हि ध्वजेनैव समन्विताः |
सप्तहस्ताः पताकाः स्युः सप्तमांशेन विस्तृताः || २५ ||

----------------------------------------------

	दिग्गजानिति | दिग्गजानाहामरसिंहः �

	ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः |
	पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकाश्च दिग्गजाः || इति |

तथाच पूर्वाद्यष्टध्वजेषु क्रमेणैरावतादीनष्टौ सुलक्षणान् दिग्गजान् लिखेदित्यर्थः | 
राघवभट्टेन तु �

	मातङ्गवस्तहरिणसिंहमत्स्यैनवाजिनः |
	वृषभञ्च यथान्यायं ध्वजमध्ये क्रमाल्लिखेत् |
	अथवा दिग्गजानष्टावैरावतपुरःसरान् ||

इति क्रियासारवचनेन मातङ्गादीन् दिग्गजान् वा ध्वजमध्ये लिखेदिति कल्पद्वयमुपदर्शितम् |

	२३ | पूजेति | अत्र पूजाहोमादिकं यत् कृतं तत्रैव पूजादिस्थले दिक्षु ध्वजान् 
निबध्नीयादिति पूर्वेण सम्भन्धः |

	२४ | ध्वजारोपणस्याकरणे यो दोषस्तत्र दृष्टान्तमाह-रक्षणेति |

	२५ | पताकारोपणमाह � तत इति | ततो ध्वजारोपणानन्तरम् | ध्वजेनैव समन्विताः 
समनुगताः पताकाः कार्याः | एतेन ध्वजे यादृशो दण्डादीनां वर्णानाञ्च विधिः 
प्रदर्शितः पताकारोपणेऽपि स एव विधिरादरणीय इति सूचितम् | अत एव 


(मण्डपशोभासम्पादनक्रमः)

चूतपल्लवमालाढ्यं वितानैरुपशोभितम् |
विचित्रवस्त्रसंयुक्तं चित्रकुम्भसमन्वितम् || २६ ||

कलसैर्घटिकाभिश्च दर्पणैश्चामरैस्तथा |
फलैर्नानाविधैर्भोज्यैरङ्कूरैर्धूपदीपकैः |
भूषितं मण्डपं कुर्याद्रत्नपुष्पसमुज्ज्वलम् || २७ ||

----------------------------------------------

सप्तहस्ताः पताकाः स्युरित्यादिना पताकावस्त्रपरिमाणमात्रमभिहितम् | अत्र परिमाणेऽपि 
विशेषमाह हयशीर्षे आदिकाण्डे �

	सप्तहस्तास्ततो दीर्घा विस्ताराद्द्वादशाङ्गुलाः |
	द्विपञ्चहस्तदण्डेषु पताकास्तु निवेशयेत् || इति |

पताकानां वर्णभेदान् विशिष्याह वैदिकसर्वस्वधृतकापिले �

	अथातो लक्षणं वक्ष्ये पताकानां यथाविधि |
	पताकां पीतवर्णाभामैन्द्र्यां दिशि विनिक्षिपेत् ||

	आग्न्येययां रक्तवर्णाभां कृष्णाभां याम्यगोचरे |
	नैर्-ऋत्यां नीलवर्णाभां वारुण्यां वै सितान्तथा ||

	वायव्यां धूम्रवर्णाभां कौवेर्यां पीतवर्णिकाम् |
	पताकां सर्ववर्णाभामैशान्यां दिशि विनसेत् |
	आनन्त्यां श्वेतवर्णाभां ब्राह्म्यां रक्तञ्च विन्यसेत् || इति |

	अत्र कपिलवचने दशानामेव वर्णनिर्णयाद्दशलोकपालदेवताका दश पताकाः 
स्थापनीया इति स्फुटं प्रतीयते | वैदिकसर्वस्वधृतभविष्यपुराणे तु तोरणफलकचतुष्टये 
एकहस्तद्विहस्तान्यतरपरिमाणपताकाचतुष्टयस्थापनमप्याह | यथा �

	एकहस्तप्रमाणास्तास्तोरणार्था द्विहस्तिकाः |
	नानावर्णविचित्रास्ता न्यसेद् वै प्रतितोरणे || इति |

अत्र तोरणपदेन तोरणैकदेशतिर्यक्काष्ठमुच्यत इति वैदिकसर्वस्वम् |


(वेदीलक्षणम्)

तत्त्रिभागमिते क्षेते मध्यभागे तु वेदिकाम् |
हस्तमात्रं तदुत्सेधं चतुरस्रं समं तथा || २८ ||

इष्टकाभिर्मृदा वापि वेदी दर्पणसन्निभा || २९ ||

----------------------------------------------

	२८ | राघवभट्टधृतक्रियासारे �

	वक्रपार्श्वक्लिन्नमध्या परुषा दृगशोभना |
	मानहीनाधिका या सा कर्तुः कर्मविनाशिनी |

इत्यनेन वक्रपार्श्वत्वादिदोषदुष्टवेदिकाया 
अनिष्टफलकत्वश्रवणादिष्टफलसाधनानुकूलवेदिकानिर्माणमाह-तदिति |

	तस्य मण्डपस्य त्रिभागस्तृतीयो भागस्तन्मिते क्षेते मध्यभागे वेदिकां कुर्यादित्यर्थः 
| तृतीयो भागो दिक्संस्थोऽपि भवितुमर्हति तन्निरासायाह � मध्यभाग इति | एवञ्च 
मण्डपसूत्रं त्रिगुणीकृत्य पूर्वतः पश्चिमतो दक्षिणत उत्तरतश्चैकमेकमंशं परित्यज्य 
अवशिष्टे मध्यभागे वेदिका-निर्माणमनेनोपदिश्यते | तदुत्सेधं तस्या वेदिकाया उच्छ्रायं 
हस्तमात्रं चतुरस्रं चतुष्कोणं समञ्च कुर्यात्, न तु उत्सेधस्य तारतम्यं कर्तव्यमित्यर्थः 
|

	२९ | इष्टकाभिरिति प्रथमः कल्पस्तदभावे मृदा वा दर्पणसन्निभा 
दन्तुरत्वादिदोषहीना वेदी कर्तव्येत्यर्थः |

	तदुक्तं राघवभट्टधृतक्रियासारे �

	त्रिभागं मण्डपं कृत्वा मध्यभागस्तु वेदिका |
      हस्तमानं तदुत्सेधं चतुरस्रं समं यथा ||
	पक्वाभिर्वाऽप्यपक्वाभिरिष्टकाभिर्दृढं यथा |
	कर्तव्या वेदिका श्रेष्ठा तदभावे मृदाऽपि वा |
	अवक्रपार्श्वा सुस्निग्धा दर्पणोदरसन्निभा || इति |

तन्त्रराजे एकोनत्रिंशपटलेऽपि मण्डपलक्षणानन्तरं �

	... ... ... तत्त्रैभागप्रमाणतः |
	विदध्यान्मध्यतो वेदीं करमात्रसमुन्नताम् |
	दर्पणादरसङ्काशमध्याम् ............................... |

इति वेदिलक्षणमुक्तम् |


(अङ्कुरार्पणम्)

प्रतिष्ठायाञ्च दीक्षायां स्थापने चोत्सवे तथा |
संप्रोक्षणे च शान्त्यर्थं विवाहे मौञ्जिबन्धने || ३० ||

नववेश्मप्रवेशे च तथाभिषेककर्मणि |
सर्वलक्षणकार्येषु विदध्यादङ्कुरार्पणम् || ३१ ||

(अङ्कुरार्पणकालः)

प्रतिष्ठादिदिनात् पूर्वं नवमे सप्तमे दिने |
पञ्चमे वा तृतीये वा सद्यो वा चाङ्कुरार्पणम् || ३२ ||

----------------------------------------------

	३०-३१ | अथ कर्मणः शुभाशुभपरीक्षार्थमङ्कुरार्पणे वक्तव्ये प्रथमं तस्य 
विषयानाह-प्रतिष्ठायामित्यादिना | प्रतिष्ठायां तडागादीनाम्, स्थापने देवादीनाम्, उत्सवे 
दैवतयात्रोत्सवे, संप्रोक्षणे अभिषेकादौ, शान्त्यर्थं शान्तिकयागादिषु, मौञजवघने 
उपनयने, अभिषेकर्मणि राज्ञामभिषेके, सर्वलक्षणकार्येषु सर्वेषु शुभकर्मसु च 
अङ्कुरार्पणं विदध्याद् वक्ष्यमाणक्रमेणेति शेषः | शारदायां तृतीयपटलेऽपि �

	दीक्षायामभिषेकेषु नववेश्मप्रवेशने |
	उत्सवेषु च सम्पत्तौ विदध्यादङ्कुरार्पणम् || इति |

	३२ | प्रतिष्ठादित्यादिपदेन प्रागुक्तानां दीक्षास्थापनोत्सवादीनां परिग्रहः | प्रकृते 
तु दीक्षाया एवाभिधास्यमानत्वात् निरुक्तदीक्षादिनतः पूर्वं नवमे सप्तमे पञ्चमे तृतीये 
वा दिवसे सद्यो वा अङ्कुरार्पणं कर्तव्यमित्यर्थः | एषु च कल्पपञ्चकेषु 
पूर्वपूर्वासम्भवे परः परः कल्पो ग्राह्यः | तत्र प्रथमकल्पे दीक्षादिनं दशमं यथा 
भवति तथाऽङ्कुरार्पणं कर्तव्यमित्येवाह � पूर्वमित्यनेन | शारदायां तृतीयपटलेऽपि -


	प्रागेव दीक्षादिवसात् सप्तभिर्विधिवद्दिनैः |

इत्यत्र दीक्षादिवसात् प्रागित्यनेन दीक्षादिवसस्याष्टमत्वमभिहितम् | तद्व्याख्यानेऽपि 
राघवभट्टेन � एतेन दीक्षादिनमष्टमं यथा भवति तथा कर्तव्यमित्युक्तम् | ततश्च 
दीक्षादिनपूर्वदिनतो नवमे वा सप्तमे वेत्येवंक्रमेणाङ्कुरार्पणदिवसा निरूपणीयाः | 
इत्युक्तम् |


(अङ्कुरार्पणे शालानिर्माणम्)

मण्डपस्योत्तरे भागे शालां पूर्वापरायताम् |
दशहस्तसुविस्तारां पञ्चहस्तसुविस्तृताम् |
गूढां कुर्यात्ततस्तस्यां मण्डलं रचयेत् सुधीः || ३३ ||

(मण्डलनिर्माणक्रमः)

पञ्चहस्तप्रमाणानि पञ्च सूत्राणि पातयेत् |
पूर्वापरायतान्येषामन्तरं द्वादशाङ्गुलम् || ३४ ||

दक्षिणोत्तरसूत्राणि तद्वदेकादशाऽर्पयेत् |
पदानि तत्र जायन्ते चत्वारिंशत् प्रमार्जयेत् || ३५ || 

----------------------------------------------

	३३ | अङ्कुरार्पणकर्माङ्गभूतशालानिर्माणमाह-मण्डपस्येति | मण्डपस्य 
पूर्वममिहितस्य उत्तरे भागे पूर्वापरायतां दागहस्तसुविस्तारां दैर्घ्येण दशहस्ताम्, 
पञ्चहस्तसुविस्तृताम् आयामेन पञ्चहसपरिमिताम्, मूढां कटादिभिरावृतां 
वातप्रवेशायोग्यामित्यथः, शालां कुर्यात् | राघवभट्टेन शारदातिलकतृतीयपटलटीकायाम् �

	मण्डपस्योत्तरे भागे शालां पूर्वापरायताम् |
	गूढां कुर्यात्ततस्तस्यां मण्डपं रचयेत् सुधीः ||

इति वचनमुल्लिख्य तद्व्याख्यानावसरे � दीर्घचतुरस्ररूपां गूढां परितः कटादिपरिवृतां 
दक्षिणैकद्वारवतीं निवाताञ्च कुर्यादित्युक्तम् | तत्र मण्डलनिर्माणमाह � तत इति |

	३४-३५ | अङ्कुरमण्डलनिर्माणपरिपाटीमाह � पञ्चहस्तेत्यादिना सम्प्रदायविधानत 
इत्यन्तेन | पूर्वापरायतानि पञ्चहस्तप्रमाणानि द्वादशाङ्गुलान्तरितानि पञ्च सूत्राणि 
पातयेत् | एवं पूर्वापरायतसूत्रपातनान्तरं दक्षिणोत्तरायतान्येकादश सूत्राणि पातयेत् | 
तद्वदिति द्वादशाङ्गुलान्तरितानीत्यर्थः | एवं द्वादशाङ्गुलान्तरितैकादशसूत्रपातेन 
पूर्वापरायताः पञ्च हस्ताः संगृहीताः स्युः | पदानीति | एवं 
पूर्वापरायतदक्षिणोत्तरायतसूत्रपातेन तत्र मण्डले चत्वारिंशत् पदानि भवन्ति | 
प्रमार्जयेदित्युत्तरत्राभिसम्भध्यते | एवञ्चायं क्रमः पर्यवस्यति � 
प्रागुक्तशालाइस्तारमध्यभागे पञ्चहस्तप्रमाणं पूर्वपश्चिमायतमेकं (?) सूत्रं दत्त्वा 
तद्दक्षिणोत्तरभागयोर्द्वादशाङ्गुलान्तरिते 


(तत्र पदविभागः)

पङ्क्त्या वीथीश्चतस्रोन्तश्चतुष्कोभयपार्श्वयोः |
वीथ्यौ द्वे च चतुःकोष्ठत्रयमेवावशिष्यते || ३६ ||

(रजसां न्यासः)

पदानि रञ्जयेत् तानि श्वेतपीतारुणासितैः || ३७ ||

ईशानादिक्रमेणैव रजोभिः श्यामलेन च |
वीथीरापूरयेन्मन्त्री सम्प्रदायविधानतः || ३८ ||

----------------------------------------------

द्वे द्वे सूत्रे पातयेत् ततस्तत्सूत्रव्यतिभेदीनि दक्षिणोत्तरायतान्येकादश सूत्राणि पातयेदिति | 
राघवभट्टधृतप्रयोगसारे तु �

	प्रसार्यास्फोटयेत् सूत्रं यथा याम्योत्तरायतम् |
	पञ्चहस्तप्रमाणेन द्वे द्वे पार्श्वे च पातयेत् ||

	तद्वत् पूर्वोक्तमानेन द्वादशद्वादशाङ्गुले |
	प्राक् प्रयक् च समं पश्चात् सूत्राण्येकादश क्र्मात् |
	पातयेत्तासु रेखासु पूर्वसूत्रान्तरान्तरम् || इति |

	अत्र याम्योत्तरायताः पञ्च रेखाः पूर्वपश्चिमायताश्चैकादशेति 
मूलोक्तक्रमाद्रेखापाते विशेषो दृश्यते | तदेवमत्र रेखापाते विशेषदर्शनात् 
स्वस्वसम्प्रदायानुसारेणैकतरं मतमाश्रयणीयमिति सिद्धन्तः | अत एव सम्प्रदायविधानत 
इति वक्ष्यति |

	३६ | तेषु पदेषु वीथ्यादिनिर्माणमाह � पङ्क्त्येति | पङ्क्त्या चतस्रो वीथीः प्रमार्जयेत् इति 
पूर्वेणान्वयः | अन्तरिति वक्ष्यमाणत्वादेता वहिर्वीथ्य इत्यवधेयम् | तथाच पूर्वे 
चतुःकोष्ठामेकां वीथीम्, दक्षिणेऽष्टकोष्ठामपराम्, पश्चिमे चतुःकोष्ठामन्याम्, उत्तरे 
चाष्टकोष्थामितरां कूर्वीतेत्युक्तं भवति | अथान्तर्वीथिद्वयमाह � अन्तरिति | अन्तश्चतुष्काणां 
चतुष्कत्रयस्येत्यर्थः, उभयपार्श्वयोर्द्वे वीथ्यौ द्विद्विकोष्ठरूपे मार्जयेदित्यर्थः | एवं क्र्ते 
फलितमाह � चतुःकोष्ठत्रयमेवावशिष्यत इति |

	३७-३८ | अथान्तश्चतुष्कत्रयस्य रजसाऽपूरणमाह-पदानीति | ईशानादिक्रमेणैव तानि 
पदानि अन्तःप्रतिचतुष्कस्थचतुश्चतुःपदानि क्रमेण श्वेतपीतारुणासितै रजोभिः 


आपूरयेदित्यर्थः | एवञ्च प्रतिचतुष्कम् ईशानकोष्ठं श्वेतम्, आग्नेयं पीतम्, नैर्-ऋतं रक्तम्, 
वायव्यञ्च कृष्णम् इत्युक्तं भवति |

	शारदायां तृतीयपटले �

	पदानि रञ्जयेत्तानि श्वेतपीतारुणासितैः |
	रजोभिः श्यामलेनाथ वीथीरापूरयेत्ततः ||

इति वचनेन पदानां रजोभिः पूरणमात्रमभिहितम् न तु रजोन्यासस्य क्रमोऽभिहित इति | 
एतद्व्याख्याने राघवभट्टेन �

	पीतारक्तसितासितं प्रतिपदं वह्न्यादिशर्वान्तकम् |

इति प्रपञ्चसारवचनैकदेशमुलिख्य वह्न्यादिक्रमेण पीतादिरजसां न्यासः प्रमाणीकृतः | 
एतन्मते आग्नेयपदं पीतम्, नै-ऋतपदं रक्तम्, वायव्यपदं श्वेतम्, ऐशानपदञ्च 
कृष्णमित्यवगम्यते |

	न च, प्रसार्यास्फालयेत् सूत्रमित्यादिप्रागुक्तप्रयोगसारवचनप्राप्त-
याभ्योत्तरायतपञ्चरेखापातकल्पे वह्न्यादिक्रमेण पीतादिवर्णानां न्यासः कल्प्यतां, 
श्रीतत्त्वचिन्तामणौ पूर्वापरायतपञ्चरेखापातकल्पे ईशानादिक्रमेण पीतादिरजसां न्यासस्य 
विशिष्याभिधानासत्रैव ईशानादिक्रमोऽस्त्विति वाच्यम्, 
पीतारक्तसितासितमित्यादिप्रागुक्तप्रपञ्चसारवचनैकदेशस्य याम्योदीच्यसमायतं 
प्रणिगदन्त्यन्येऽपि तन्मन्त्रिणः | इति परपादपर्यालोचनया रेखापतस्य द्विविधेऽपि कल्पे 
श्रीमदाचार्यपादैर्वह्न्यादिक्रमेणैव रजोन्यासभिधानात् | तस्मात् प्रागुक्तश्रीतत्त्वच्न्तामणि-
प्रप�न्चसारवचनपर्यालोचनया सम्प्रदायानुसारेणीभयविधेऽपि मण्डले ईशानादिक्रमता वा 
वह्न्यादिक्रमतो वा पीतादिरजसां न्यासः कर्तव्य इत्युभयसम्प्रदायज्ञापनार्थमेव मूले 
सम्प्रदायविधानत इत्युक्तमिति सर्वमवदातम् |

	श्यामलेन चेति | श्यामलवर्णेन वीथीः बहिश्चतुर्दिक्संस्था अन्तश्च पूर्वापरसंस्था 
द्विद्विपदा अप्पुरयेदित्यर्थः |

	हयशीर्षपञ्चरात्रे तु-

	पञ्चहस्तप्रमाणानि दश सूत्राणि पातयेत् |
	नवधा भेदिते क्षेत्र एकाशीतिपदं भवेत् ||

	वीथ्यौ मध्ये द्वे च षट्कं मार्जयेत् कोणपार्श्वयोः |
	शोभार्थं रचयेन्मध्ये पद्मं नवभिरेव च ||


(तत्राङ्करार्पणपात्राणि)

पात्राणि त्रिविधान्याहुरङ्कुरार्पणकर्मणि |
पालिकाः पञ्चमुख्यश्च शरावाश्च चतुःक्रमात् |
प्रोक्ताः स्युः सर्वतन्त्रज्ञैर्हरिब्रह्मशिवात्मकाः || ३९ ||

(तत्र पालिका)

पालिकावक्त्रविस्तारः षोडशाङ्गुल उच्यते |
भवेत् कण्ठविलञ्चास्यास्तदष्टाङ्गुलविस्तृतम् || ४० ||

----------------------------------------------

	पदानि रञ्जयेत् पश्चाच् श्वेतपीतारुणासितैः |
	रजोभिः श्यामलेनाथ वीथीरापूरयेत्ततः ||

इत्यनेनैकाशीतिपदात्मकमण्डलमभिहितम् | एवञ्चायमप्यपरः सम्प्रदाय इत्यवधेयम् |

	३९ | अथाङ्कुरपात्राण्युपदिशति � पात्राणीति | पालिकाः पञ्चमुख्यः शरावाश्चेति 
त्रिविधानि पात्राणि अङ्कुरार्पणकर्मणि विहितान्याहुरिति सम्बन्धः | तत्र पालिकादीनामर्थाः 
प्रदर्शिता राघवभट्टेन � स्थूलान्युच्चानि शरावाण्येन पालिकाशब्देनोच्यन्ते | पालिका एव 
किञ्चिन्निचाः पञ्चमुखयुक्ताः पञ्चमुख्य उच्यन्ते | शरावाः प्रसिद्धः इति | 
एतत्समानानुपूर्वीकशारदातिलकवचनव्याख्याने � सर्वतन्त्रज्ञैरित्यनेन 
पञ्चदेवतादीक्षादिकर्मसु पात्रभेदो नास्तीति राघवभट्टाः | चतुःक्रमादित्यनेन 
मधचतुष्कत्रये प्रतिचतुष्कं चत्वारि चत्वारि पालिकादीनि स्थापनीयानित्युक्तम् | स्थापनञ्चेदं 
पश्चिमादिक्रमेणेति स्वयमेव वक्ष्यति | हरिब्रह्मशिवात्मका इति पालिका हरिरूपाः, पञ्चमुख्यो 
ब्रह्मरूपाः, शरावाश्च शिवरूपा इत्यर्थः, एतेनैतेषु पात्रेषु क्रमेण हरिब्रह्मशिवाः 
पूजनीया इत्युक्तम् |

	तदुक्तं वैदिकसर्वस्वधृतकापिले �

	वैष्णवी पालिका ज्ञेया ब्राह्मी तु घटिकोच्यते |
	शाङ्करन्तु शरावं स्यात् त्रयमेतत् त्रिदैवतम् || इति 

	४०-४१ | इदानीं क्रमप्राप्तं पालिकालक्षणमाह-पालिकेति | पालिका शराव-


पादपीठस्य विस्तारः षडङ्गुल उदीरितः |
चतुरङ्गुल उत्सेधस्तत्सन्धिश्चाङ्गुलं भवेत् |
तत्सन्धिश्च भवेद् द्वौ वा पादपीठार्द्धमेव च || ४१ ||

(पञ्चमुखी)

भवेत् पञ्चमुखी चैव घटिका सर्वकामदा |
चतुरङ्गुलविस्ताराण्याहुर्वक्त्राणि पञ्च वै || ४२ ||

चत्वारि च चतुर्दिक्षु ऊर्द्ध्वमेकं यथाविधि |
घटिकाऽयामविस्तारो द्वादशाङ्गुल उच्यते || ४३ ||

आचार्याः कथयन्त्येके षोडशाङ्गुलमेव वा || ४४ ||

----------------------------------------------

विशेषः, तस्य मुखस्य विस्तारण् षोडशाङ्गुलः | कण्ठस्थविलस्य विस्तारोऽष्टाङ्गुलः | 
पादपीठस्य अधःप्रदेशस्य विस्तारः षडङ्गुल इति | उत्सेधश्चतुरङ्गुलः | तत्सन्धिरिति | तस्य 
पादपीठस्य सन्धिः शरावपादपीठयोः संयोगस्थलमित्यर्त्थः | इदं सन्धिपरिमाणं 
द्व्यङ्गुलं वा त्र्यङ्गुअं वापि भवितुमर्हति इत्येवाह � तत्सन्धिश्चेत्यादिना | अत्र 
पादपीठस्यात्सेधार्द्धेन द्व्यङ्गुलम्, विस्तारार्द्धेन त्र्यङ्गुलं वेत्यवधेयम् |

	४२-४४ | पञ्चमुखीलक्षणमाह � भवेदिति | अस्याः पञ्चमुख्याः पञ्च मुखानि तानि 
च सर्वाण्येव चतुश्चतुरङ्गुलविस्ताराणि + तेषाञ्च मुखानां स्थानमाह � चत्वारीति | 
चतुर्दिक्षु चत्वारि मध्ये चैकमिति पञ्च | अस्या घटिकेति नामान्तरम् | घटिकैव 
पञ्चमुखयुक्ता पञ्चमुखीत्यर्थः | अत एव घटिकायामविस्तार इत्यादिना पञ्चमुख्या 
एवायामविस्तारौ प्रतिपादितौ | घटिकाया आयामो दैर्घ्यम् औन्नत्यमित्यर्थः, विस्तारो व्यासश्च 
द्वादशाङ्गुलपरिमाणः | न च विस्तार इत्येकवचनाद् आयामस्य विस्तार इति षष्ठीसमास इति 
वाच्यं वचनान्तरेणौन्नत्यस्याप्रतिपादनात्,

	आयामविस्तराभ्यान्तु घटिका द्वादशाङ्गुला |

इति हयशीर्षपञ्चरात्रीयसङ्कर्षकाण्डवचनसंवादाच्च आयामविस्तारयोरुभयोरेव 
द्वादशाङ्गुलपरिमाणत्वप्रतिपादनात् | तस्मादायामेन सहितो विस्तार इत्येवार्थः 


(शरावः)

द्वादशाङ्गुलविस्तारं शरावस्य मुखं स्मृतम् |
चतुरङ्गुलविस्तारमधस्ता * न्मूलमुच्यते || ४५ ||

(पालिकादीनां परिमाणे विशेषः)

यथासम्भवमानं वा केनापीत्यभिधीयते || ४६ ||

----------------------------------------------

सम्यक् | आचार्या इति केचिदाचार्या घटिकाया विस्ताराऽयामौ षोडशाङ्गुलाविति वदन्तीत्यर्थः |

	४५ | क्रमप्राप्तं शरावस्वरूपमाह � द्वादशेति | शरावस्य मुखं 
द्वादशाङ्गुलपरिमाणं मूलं चतुरङ्गुलमिति |

	एषामुच्छ्राय उपदिष्ठः शारदायां तृतीयपटले �

	पात्राणि त्रिविधान्याहुरङ्कुरार्पणकर्मणि |
	पालिकाः पञ्चमुख्यश्च शरावाश्च चतुःक्रमात् ||
	प्रोक्ताः स्युः सर्वतन्त्रैशर्हरि-ब्रह्म-शिवात्मकाः |
	एषामुच्छ्राय उन्नेयः षोडश-द्वादशाष्टभिः || इति |

	एवञ्च पालिकाया उच्छ्रायः षोडशाङ्गुलः, पञ्चमुख्या द्वादशाङ्गुलः 
शरावस्याष्टाङ्गुल इति |

	४६ | यथासम्भवमिति | प्रागुक्तानां पालिकादीनां 
प्रागुक्ततत्तत्परिमाणसम्पादनासम्भवे यथासम्भवं पप्रिमाणं कर्तव्यमित्यर्थः | 
तदुक्तं राघवभट्टधृतसिद्धान्तशेखरे �

	यथासम्भवमानं वा पालिकादि समाचरेत् || इति |

हयशीर्षपञ्चरात्रे सङ्कर्षकाण्डेऽङ्कुरपात्राण्येवमभिहितानि | यथा �

	पात्रं त्रिविधमुद्दिष्टं मङ्गलाङ्कुरकर्मणि |
	शरावो घटिका पाली तेषां लक्षणमुच्यते ||

	द्वादशाङ्गुलविस्तारं शरावस्य मुखं भवेत् |
	षोडशाङ्गुलकस्यापि मूलं स्याच्चतुरङ्गुलम् ||

	पञ्चवक्त्रा घटी ज्ञेया सर्वकामफलप्रदा |
	ऊर्द्ध्वमेकं भवेद्वक्त्रं शेषान् दिक्षु प्रकल्पयेत् ||


(पालिकादीनामुपादानानि)

सुवर्णरूप्यताम्रैर्वा मृदा वा रचयेत् सुधीः |

(पात्रन्यासक्रमः)

त्रिगुणीकृतसूत्रेण शुभान्यावेष्टयेत् त्रिधा || ४७ ||

प्रक्षाल्य देशिकस्तेषु पदेष्वाहितशालिषु |
सगन्धदर्भकूर्चेषु पश्चिमादि निवेशयेत् || ४८ ||

----------------------------------------------

	चतुरङ्गुलमात्राणि मुखानि परिकल्पयेत् |
	आयामविस्तराभ्यान्तु घटिका द्वादशाङ्गुला ||

	षोडशाङ्गुलमात्रा वा घटिकाऽयामविस्तरा |
	पालिकाविस्तराः प्रोक्ताः षोडशाङ्गुलसम्मिताः ||

	स्मृतं वक्त्रं तथा चास्या अर्द्धमात्रं सुसंवृतम् |
	षडङ्गुलमधोभागे तावदेव तु विस्तृतम् ||

	तन्मानं पादपीठन्तु चतुरङ्गुलमुच्छ्रितम् |
	तत्सन्धिश्चाङ्गुली ज्ञेय उन्नाहस्त्र्यङ्गुली भवेत् ||

अत्र चतुरङ्गुलमुच्छ्रितं तत्सन्धिश्चाङ्गुलो ज्ञेयः इत्युक्त्या चतुरङ्गुलोच्छ्रितस्य 
पादपीठस्यैकाङ्गुलसन्धौ कृते पादपीठस्योच्छ्रायस्त्र्यङ्गुल इति हृदयम् |

	सुवर्णेति | सुवर्णेनेति प्रथमः कल्पः, तदसम्भवे रौप्येण वा ताम्रेण वा मृत्तिकया 
वा पात्राणि रचयेद् इति क्रमेणोत्तरोत्तरोपादानानामपक्र्ष इति प्रतिपादितम् | सुधीरित्यनेन च 
पूर्वपूर्वसम्भवे क्वचिदप्युत्तरोत्तरोपादानानामादानं न कर्तव्यमिति सूचितम् | तथाच 
राघवभट्टधृतवचनम् �

	सम्भवे कनकरूप्यताम्रता मार्तिकान्यभिनवान्यथवा स्युः | इति |

	४७-४८ | त्रिगुणीकृतेति | तानि च शुभानि कृष्णवर्ण-व्रणादिरहितानीत्यर्थः | पात्राणि 
प्रक्षाल्य त्रिगुणीकृतसूत्रेण त्रिधा वेष्टयेत् | न चादौ वेष्टनं पश्चात् प्रक्षालनमिति वाच्यम्, 
राघवभट्टेन पूर्वं प्रक्षालनं पश्चात्तन्तुवेष्टनमित्यनेन तन्तुवेष्टनात् पूर्वमेव 
प्रक्षालनाभिधानात् | ततश्च आहितशालिषु धान्ययुक्तेषु पदेषु 
प्रागुक्ताङ्कुरमण्डलान्तर्वर्तिद्वादशपदेषु गन्ध-दर्भकूर्चयुक्तेषु पश्चिमादिक्रमेण पात्राणि 
निवेशयेदित्यर्थः, दर्भकूर्चलक्षणन्तु-सप्तविंशतिदर्भाणां वेण्या ग्रन्थिविभूषितमित्यादिना 
स्वयमेव पञ्चमप्रकाशे वक्ष्यते |


करीषवालुकामृद्भिस्तानि पात्राणि पूरयेत् |
प्रोक्तेषु तेषु पात्रेषु हरिब्रह्मशिवान् यजेत् || ४९ ||

----------------------------------------------

	एतदुक्तं भवति � प्रागुक्तद्वादशपदेषु प्रथमं धान्यानि गन्धदर्भकूर्चानि च 
निधाय पश्चिमचतुष्के एकैकशः पालिकाचतुष्कम्, मध्यमकोष्ठचतुष्के पञ्चमुखीचतुष्कम्, 
पूर्वकोष्ठचतुष्के शरावचतुष्कं निवेशयेदिति |

	अत्र प्रतिचतुष्कं पालिकादीनां न्यास आग्नेयादिक्रमेण | तदुक्तं 
प्राणतोषणीधृतप्रयोगसारे �

	एवं कृत्वा साधकस्तु तत्र पात्राणि विन्यसेत् |
	वह्न्यादीशानपर्यन्तं चतुष्केषु पृथक् पृथक् || इति |

	४९ | तेषां पात्राणामापूरणमाह-करीषेति | करीषं शुष्कगोमयं, वालुकामृदः 
प्रसिद्धः | अनेन प्रतिपात्रं प्रथमं करीषं तदुपरि वालुका, तदुपरि च मृद इत्यनया रीत्या 
पूरणमुपदिश्यते | तदुक्तं हयशीर्षपञ्चरात्रे आदिकाण्डे �

	करीषबालुकामृद्भिः पूरयेदुत्तरोत्तरम् | इति |

राघवभट्टधृतप्रयोगसारेऽपि �

	मृद्बालुकाकरीषैश्चोर्द्ध्वतः पात्राणि पूरयेत् | इति |

राघवभट्टेनापि एतरुत्तरोत्तरं सर्वाण्यपि पात्राण् पूरयेदित्युक्तम् | एतदपि 
पात्रस्थापनवदाग्नेयादिक्रमेणैव कर्तव्यम् | प्रोक्तेष्विति � पश्चिमपात्रचतुष्के हरिम्, 
मध्यमचतुष्के ब्रह्माणम्, पूर्वचतुष्के च शिवं यजेदित्यर्थः |

	अत्र मृत्तिकाहरणे विशेषमाह राघवभट्टधृतसिद्धन्तशेखरे �

	गन्धादिभिश्च कुद्दालं पूजयित्वा दिनान्तरे |
	गीतनृत्यसमायुक्तं गजवाजिसमन्वितम् ||

	गुर्वादयो रथारूढा गजारूढास्तथाऽपरे |
	गत्वा तीरं तडागस्य नद्याः पुष्पवनस्य वा ||

	तत्र शुद्धं भुवो भागं दर्भैः संमृज्य चास्त्रतः |
	अभ्युक्ष्य चार्घ्यातोयेन तत्तन्मन्त्रमनुस्मरन् ||

	हृदा भूमिं समावाह्य गन्धपुष्पैः समर्चयेत् |
	कुद्दालीमस्त्रमन्त्रेण खात्वा भूमिमथो मृदम् ||

प्. १३९)

(प्रागुक्तकर्मणां दिवैव कर्तव्यत्वम्)

एतत् कर्म दिवाकाले कुर्याद्रात्रौ न बुद्धिमान् || ५० ||

(बीजारोपणस्य रात्रिकर्तव्यत्वम्)

बीजारोपणकार्यन्तु निशायां तन्त्रवित्तमैः |
बीजानामधिपो यस्मान्नित्यं कुमुदबान्धवः || ५१ ||

(बीजनिर्वपणम्)

जलबीजेन बीजानि दुग्धैः प्रक्षाल्य मन्त्रवित् |
मूलमन्त्राभिजप्तानि पञ्चघोषपुरःसरम् || ५२ ||

आशीर्वाग्भिद्विजातीनां मङ्गलाचारपूर्वकम् |
निर्वपेत्तेषु पात्रेषु पाङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः || ५३ ||

----------------------------------------------

	गृहीत्वा वामदेवेन पूरयेत् कांस्यपात्रके |
	हृदा मृदञ्च संमृज्य वस्त्रेणाच्छाद्य धारयेत् ||

	पुरं वा नगरं वापि सर्वमङ्ग्लनिस्वनैः |
	गुरुं प्रदक्षिणं कृत्वा मण्डपं त्वानयेत्ततः || इति |

	५० | एतदिति | एतदङ्कुरार्पणाङ्गमण्डलादि-हरिहरशिवपूजान्तं कर्म दिवैव कुर्यान्न 
रात्रावित्यर्थः |

	५१ | बीजारोपणकर्मणो निशायां कर्तव्यत्वमाह � बीजेति | अत्र कारणमाह � 
बीजानामिति | एवञ्च चन्द्रस्यैव निशाया अधीश्वरत्वेन तदधिपतिकानां बीजानां तत्रैव 
वपनं शुभाय कल्पत इत्याशयः |

	५२-५३ | बीजवपनमाह-जलेति | जलबीजेन वमिति वरुणबीजेन | प्रक्षल्येति वक्ष्यमाणानि 
बीजानीति शेषः | मूलमन्त्रैः देयतत्तद्देवता-तत्तन्मन्त्रैरभिजप्तानि | 
जपश्चाष्टोत्तरशतमष्टोत्तरसहस्रं वा |

	संख्यानुक्तौ शतं साष्टं सहस्रं वा जपादिषु |

	इति राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रवचनात् | पञ्चघोषपुरःसरमिति | 
पञ्चघोषास्तु 


(वपनीयानि बीजानि)

शालीश्यामाढकीमुद्गनिष्पावतिलसर्षपाः |
कुलत्थ-कङ्गु-माषाश्च बीजान्यङ्कुरकर्मणि || ५४ ||

(तेषु स्कन्दादिदशदेवतापूजा)

स्कन्दं कङ्गौ च निष्पावे वायुमग्निं कुलत्थके |
आढक्यां निरृतिं सोमं मुद्गे वैवस्वतं तिले || ५५ ||

प्रजापतिं शालिबीजे चानन्तं सर्षपेऽर्चयेत् |
श्यामायामच्चयेदिन्द्रं माषे तु वरुणं यजेत् || ५६ ||

सोमं संपूजयेन्नित्यमधिवासदिनावधि || ५७ ||

----------------------------------------------

पटह-कांस्य-मृदङ्ग-मुखवाद्य-शङ्खा इति राघवभट्टः | मङ्गलेति, मङ्गलाचारास्तु 
हुलहुलध्वनिप्रभृतयः | निर्वपेदिति | प्रा�न्मुख उदङ्मुखो वा तेषु पात्रेषु पालिकादिषु बीजानि 
निर्वपेदित्यर्थः | तदुक्तं राघवभट्टधृतसिद्धान्तशेखरे �

	बीजमुख्येन मूलेन प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः |
	वापयेत् सर्वबीजानि पालिकादिष्वनुक्रमात् |
	बीजानामधिपः सोमस्तस्माद्रात्रौ तु निर्वपेत् || इति |

	५४ | शालीति | शालयः हंमन्तिकधान्यानि, श्यामाकः शामा इति वङ्गेषु प्रसिद्धं 
धान्यम् | आढकी अडहर इति वङ्गेषु प्रसिद्धो द्विदलविशेषः | निष्पावा राजमाषाः | कङ्गुः 
का उनी, का अन् इति च यस्य वङ्गेषु प्रसिद्धिः |

	५५-५६ | एतेषु दशसु बीजेषु स्कन्ददीनां वरुणान्तानां दशदेवतानां क्रमेण 
पूजनमुपदिशति � स्कन्दमित्यादिना वरुणं यजेदित्यन्तेन |

	५७ | सोममिति | नित्यमिति अङ्कुरार्पणादिवसात् प्रभृत्यधिवासदिनपर्यन्तं 
सोममर्चयेदित्यर्थः |

	तदुक्तं राघवभट्टधृतसिद्धन्तशेखरे �

	सोमं संपूजयेन्नित्यमधिवासदिनावधि |
	अधिवासदिने प्राप्ते सोममुद्वासयेद् गुरुः || इति |


(बलिविधानम्)

हरिद्राद्भिः समभ्युक्ष्य वस्त्रैराछाद्य देशिकः |
बलिं त्रिविधपात्राणां दिक्षु पूर्वादितः क्षिपेत् |
प्रणवाद्यैर्नमोऽन्तैश्च रात्रौ रात्रीशनामभिः || ५८ ||

(सप्तानां रात्रीणामधिपतयः)

भूतानि पितरो यक्षा नागा ब्रह्मा शिवो हरिः |
सप्तानामपि रात्रीणां देवताः समुदाहृताः || ५९ ||

----------------------------------------------

	५८ | हरिद्राद्भिरिति | हरिद्राद्भिः हरिद्राचूर्णमिश्रितजलैः समभ्युक्ष्य बीजानीति शेषः | 
तदुक्तं राघवभट्टधृतप्रयोगसारे �

	त्रियम्बकाय शर्वाय शङ्कराय शिवाय च |
	सर्वलोकप्रधानाय शाश्वताय नमो नमः ||

	विकीर्यानेन मन्त्रेण हरिद्राचूर्णमिश्रितम् |
	तोयं प्रवर्षयेत्तेषु सिञ्चेत्तावेर्दिनं प्रति ||

	अत्र दिनं प्रतीति प्रतिदिनमित्यर्थः | वस्त्रेरिति | नूतनवस्त्रेराच्छाद्य | अत्र वस्त्रेरिति 
बहुवचनेन वस्त्राणां त्रिसंख्याकत्वं सूचितम् | तथा च प्रत्येकचतुष्टयमेकैकेनाच्छाद्य 
इत्यर्थः | एतदेव देशिक इत्यनेन सूचितम् | बलिमिति | त्रिविधपात्राणां 
प्रागुक्तपालिकापञ्चसुखीशरावाणाम्, बलिं वक्ष्यमाणभूतादीनामित्यर्थः | पूर्वादित इति 
पात्रन्यासम्य पश्चिमादित्वेऽपि बलिं पूर्वादिक्रमेणैव कुर्यादित्यर्थः | प्रण्वाद्येरिति | 
प्रणवाद्येर्नवाऽन्तेश्च (?) मन्त्रं रात्रीशानां भूतानि पितरावित्यादिवक्ष्यमाणलक्षणानां 
नामभिर्वलिं क्षिपेर्वृति (?) सम्बन्धः | ततश्च एष बलिः ओं भूतेभ्यो नमः इत्यादयो 
बलिक्रमः |

	५९ | रात्रीशनामभिरित्युक्तम्, के ते रात्रीशा इत्याकाङ्क्ष्यामाह � भूतानीति | एवञ्च 
भूतानि प्रथमाया रात्रर्देवताः, पितरो द्वितीयाया रात्रेरित्येवंक्रमेण सप्त देवताः 
सप्तरात्रेश्वरा इति | तासां वलिरपि प्रथमाया रात्रेः सप्तमीं रात्रिं यावत् क्रमेण विधेय 
इत्यर्थः |


(बलिद्रव्यभेदाः)

भूतेभ्यः स्युर्लाजतिलहरिद्रादधिशक्तवः |
सानाः पितृभ्यः सतिलास्तण्डुलाः परिकीर्तिताः || ६० ||

करम्भलाजा यक्षेभ्यो नारिकेलोदकान्विताः |
शक्तुः पिष्टञ्च नागेभ्यो ब्रह्मणे पङ्कजाक्षतम् || ६१ ||

सापूपमन्नं शर्वाय विष्णवे स्याद् गुडौदनम् || ६२ || 

(तत्र विशेषः)

नवरात्रविधौ मन्त्री दुग्धान्नं कृशरं पुनः || ६३ ||

प्रदद्याद् विष्णवे चैवं सर्वेभ्यः पायसैश्च वा |

(दिक्पालबलिः)

ततश्च लोकपालेभ्यः पायसान्नैर्बलिं हरेत् || ६४ ||

----------------------------------------------

	६०-६१ | अथ देवताभेदेन बलिद्रव्यभेदानाह � भूतेभ्य इत्यादिना | करम्भेति करम्भो 
दधिशक्तवं इत्यमरः | तेन मिश्रिता लाजाः | सापूपमिति पिष्टकसहितम्, पूपोऽपूपः पिष्टकः 
स्यादित्यमरः |

	६३-६४ | पूर्वं नवमे सप्तमेऽपि वा (४|३२) इत्यनेन नवरात्र्यात्मको यः कल्प उक्तस्तत्र 
वलेर्विशेषमाह-नवरात्रविधाविति | तत्र सप्तमीं रात्रिं यावत् प्रागुक्तक्रमेण बलिं विधाय 
अष्टम्यां रात्रौ विष्णवे दुग्धान्नम्, नवम्यां रात्रौ च विष्णव एव कृशरं प्रदद्यादिति | 
तदुक्तं राघवभट्टेन � यदा नवरात्रेषु बलिदानं तदा रात्रिद्वये बलिद्रव्यं देवता 
चोक्ताचार्यै :- वैष्णवञ्च दौग्धान्नं कृशरञ्च वैष्णवेयं यदि नवरात्रक्रमेन वलिरुक्त इति 
| सर्वेभ्य इति | प्रागुक्तवलिद्रव्याणामलाभे भूतादिभ्यः सर्वेभ्य एव पायसैः एवं 
पूर्वोक्तक्रमेण बलिं प्रदद्यादित्यर्थः |

	ततश्चेति | ततो भूतादिवलिदानानन्तरं पायसान्नैर्लोकपालेभ्यो बलिं हरेत् इति | अयं 
बलिः पूर्वादिक्रमेणैव | तत्रानन्तस्य वलिर्नि-ऋतिवरुणयोर्मध्ये, ब्रह्मणस्त्विशानन्द्रेयोर्मध्ये इति 
विशेषः |


(अङ्कुरपरीक्षा)

अथाङ्कुरं परीक्षेत यजमानः शुभाशुभम् || ६५ ||

(तत्र शुभान्यङ्कुराणि)

सम्यगूर्द्ध्वप्ररूढानि कोमलानि सितानि च |
अङ्कुराणि शुभान्याहुरिति मन्त्रविदो जनाः || ६६ ||

(अशुभान्यङ्कुराणि)

धूम्रवर्णान्यपूर्णानि तथा तिर्यग्गतानि च |
श्यामलानि च कुब्जानि वर्जयेदशुभानि च || ६७ ||

----------------------------------------------

	६६ | अथाङ्कुरपरीक्षायां शुभान्यङ्कुराण्याह � सम्यगिति | सितानि शुभ्राणि | 
मितानीति पाठे मितानि समपरिमाणाग्राणीत्यर्थः |

	६७ | अशुभान्यङ्कुराण्याह � धूम्रेत्यादिना | अपूर्णानि विरलसन्निवेशानि | तिर्यग्गतानि 
वक्राणि | कुब्जानि मध्यतो भङ्गुराणि | अत्र शुभाशुभाङ्कुरपरीक्षामाह 
राघवभट्टधृतसिद्धन्तशेखरे �

	यजमानाभिवृद्ध्यर्थमङ्कुराणि परीक्षयेत् |
	सम्यगूर्द्ध्व प्ररूढानि कोमलानि सितानि च ||

	धूम्रवर्णान्यपूर्णानि तथा तिर्यग्गतानि च |
	श्यामलानि च कुब्जानि वर्जयेदशुभानि तु ||

	अवृष्टिं कुरुते कृष्णं धूम्राभं कलहं तथा |
	अपूर्णं जननाशञ्च दुर्भिक्षं श्यामलाङ्कुरम् |
	तिर्यग गते भवेद् व्याधिः कुब्जे शत्रुभयं तथा || इति |


(अशुभाङ्कुरोद्गमे शान्तिः)

तद्दोषशमनार्थञ्च शान्तिहोमं समाचरेत् |
गुरुर्मूलेन जुहुयाच्छतं वापि सहस्रकम् || ६८ ||


इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ चतुर्थः प्रकाशः |

----------------------------------------------

	६८ | अशुभाङ्कुरोद्गमे प्रतीकारमाह-तद्दोषेति | मूलेनेति देयमन्त्रेणेत्यर्थः | शतं 
वापीति | दोषस्याल्पत्वे शतं प्राचुर्ये सहस्रमित्यर्थः | सिद्धन्तशेखरेऽपि �

	अशुभे चाङ्कुरे जाते शान्तिहोमं समाचरेत् |
	मूलमन्त्रेण जुहुयाद् गुरुर्मूर्तिधरैः सह |
	अघोरास्त्रेण चास्त्रेण शतं वाथ सहस्रकम् || इति |




पञ्चमः प्रकाशः

(दीक्षाङ्गाधिवासनविधिर्दीक्षाविधिश्च)

(अधिवासस्य दीक्षापूर्वदिनकर्तव्यत्वम्)

अथ दीक्षादिनात् पूर्वमधिवासं चरेद् गुरुः |

(गणेशादिपञ्चदेवतापूजनम्)

गणेशं सवितारञ्च शङ्करं शङ्करप्रियाम् || १ ||

पूजयेत् कमलानाथं षोडशैरुपचारकैः |

(तत्र पञ्चायतनदीक्षायां शिवस्य पूजाक्रमः)

यदा तु शङ्करं मध्य ऐशान्यां श्रीपतिं यजेत् || २ ||

आग्नेययां च तथा हंसं नैरृत्यां पार्वतीसुतम् |
वायव्याञ्च समापूज्या भवानी भक्तवत्सला || ३ ||

----------------------------------------------

	१ | एवं चतुर्थेऽङ्कुरार्पणान्तं कर्माभिधाय पञ्चमे दीक्षाक्रमं विवक्षः 
प्रथमं तदङ्गमधिवासमाह � अथेति | तत्र च गणेशादिदेवतापञ्चकमादौ पूजयेत् |

	२-३ | पञ्चायतनदीक्षायां प्रागुक्तानां पूजने विशेषमाह � यदा त्विति | अत्र 
उपास्यत्वेन मुख्यं देवं मध्ये यजेदितरांस्तु चतुरः कोणचतुष्टये | एवञ्च 
शङ्करोपासकः मुख्यतया यदा शङ्करं मध्ये यजेत्तदा ऐशान्यां श्रीपतिम्, आग्नेययां 
सूर्यम्, नैर्-ऋत्यां गणेशम्, वायव्याञ्च अम्बिकां यजेदिति | एवं 
वक्ष्यमाणविष्णुसूर्याम्बिकाहेरम्बपूजनेऽपि ईशानादिक्रमेण पूजनं परं परं वक्ष्यते |

	अत्र चतुर्दिक्षु कलसचतुर्ष्टयं मध्ये च कलसमेकं संस्थाप्य तेषु 
पूजनमनुष्ठेयम् | एकदेवताकदीक्षास्थले तु एकमेव कलसमारोप्य तत्र देवतां पूजयेत् | अत 
एव प्रपञ्चसारे �


(विष्णोः)

यदा तु मध्ये गोविन्दमैशान्यां शङ्करं यजेत् |
आग्नेययां गणनाथञ्च नैर्.-ऋत्यां तपनं तथा | 
वायव्यामम्बिकाञ्चैव यजेन्मन्त्री समाहितः || ४ ||

(सूर्यस्य)

सहस्रांशुं यदा मध्य ऐशान्यां पार्वतीप्रियम् |
आग्नेययामेकदन्तञ्च नैर्-ऋत्यामच्युतं यजेत् |
वायव्यां पूजयेद्देवीं भोगमोक्षैकभूमिकाम् || ५ ||

----------------------------------------------

प्रोक्तेनैवं कलसविधिनैकेन वाऽनेककुम्भैः |

इत्यनेनाचार्यैरेकानेककुम्भस्थापनं व्यवस्थापितम् ||

	तन्त्रसारधृतगणेशविमर्षिणीवचने एकत्रैव सर्वेषां संग्रहो दृश्यते | यथा �

	शम्भौ मध्यग्ते हरीन-हरभू-देव्यो हरौ शङ्करे �
	भास्येनागसुता रवौ हरगणेशाऽजाऽम्बिकाः स्थापिताः |
	देव्यां विष्णुहरैकदन्तरवयो लम्बोदरेऽजेश्वरे-
	नार्याः शङ्करभागतोऽतिसुखदा व्यस्तास्तु ते हानिदाः || इति |

अत्र ऐशान्यां श्रीपतिं यजेदित्यादिना ईशानादिक्रमेणैव सर्वासामङ्गदेवतानां 
पूजनमभिहितम् | तन्त्रसारधृतरामार्चनचन्द्रिका-गौतमीययोस्तु �

	यदा तु मध्ये गोविन्दमाग्नेययां गणनायकम् |
	नैर्-ऋत्यां हंसमभ्यर्च्य वायव्यामर्चयेच्छिवाम् |
	ऐशान्यां शन्करञ्चैव भोगमोक्षफलाप्तये ||

इत्यादिना आग्नेयादिक्रमेणाङ्गदेवतानां पूजनमुक्तम्, एवं स्थिते प्रस्थानद्वये 
स्वस्वसम्प्रदायानुगत्यैकतरदाश्रयणीयम् | अत एव वस्तुतो वैकल्पिकमिति साम्प्रदायिका 
इतितन्त्रसारकृतः |


(भवान्याः)

भवानीन्तु यदा मध्य ऐशान्यां माधवं यजेत् |
आग्नेययां पार्वतीनाथं नैर्-ऋत्यं गणानायकम् |
प्रद्योतनन्तु वाव्यव्यामाचार्यस्तत्र पूजयेत् || ६ ||

(गणेशस्य)

हेरम्बन्तु यदा मध्य ऐशान्यामच्युतं यजेत् |
आग्नेययां पञ्चवक्त्रञ्च नैर्-ऋत्यां जगदम्बिकाम् |
वायव्यां द्युमणिञ्चैव यजेन्मन्त्री समाहितः || ७ ||

(एषां निरुक्तस्थानादन्यत्र पूजने दोषः)

स्वस्थानवर्जिता देवाः शोकमोहभयप्रदाः |
मन्त्ररत्नावलेश्चैतत् प्रसङ्गान्मतमीरितम् || ८ ||

----------------------------------------------

	८ | मन्त्रेति | प्रसङ्गादिति | प्रागुक्तपूजनक्रमः पञ्चायतनदीक्षायामेव विहितः, 
परन्तु �

	श्यामायां भैरवीताराच्छिन्नमस्तासु भैरवि |
	मञ्जुघोषे तथा रौद्रे पञ्चाङ्गं नेष्यते बुधैः ||

इति तन्त्रसारधृतरुद्रजामलवचनेनात्र पञ्चायतनदीक्षाया अनुपयोगात् प्रसङ्गादित्युक्तम् | 
एवञ्चात्रानुपयोगित्वेऽपि अन्यत्रान्यत्रोपयोगित्वाद् दीक्षास्वरूपनिरूपणे पञ्चायतनदीक्षायां यो 
विशेषस्तस्याप्यभिधानमुचितमेवेति ग्रन्थकृतामाशयः |

	समाहितेन मनसा ध्यायन्मन्त्रस्य देवताम् |
	प्राणप्रतिष्ठां कुर्वीत तन्त्रमन्त्रविचक्षणः ||

इति शारदातिलकचतुर्थपटलवचनव्याख्याने राघवभट्टेन मन्त्रस्य 
देवतामित्येकमन्त्रदीक्षायाम्, पञ्चायतनदीक्षापक्षे पञ्च कलसान् संस्थाप्य तत्तत्कलसे 
तत्तद्देवतामावाहयेद् इत्युक्तम् | एवञ्चैकदेवतादीक्षाविषये पञ्चाङ्गप्रक्रियाया उपयोगो नास्तीति 
राघवभट्टमतेनापि प्रसङ्गादिति साधु संगच्छते |


(एषु गौणमुख्यभेदेनार्चनक्रमभेदः)

मुख्ये पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा गणेशाद्यर्चनं चरेत् |
गणेश एव मुख्यश्चेत्तत्र सूर्य क्रमाद् भवेत् || ९ ||

(एतेषामपूजने दोषः)

अनभ्यर्च्य नरो याति नरकं नात्र संशयः || १० ||

(दिक्पालवलिः)

अथ दिक्पालदेवेभ्यो वलिं दद्याद् गुरूत्तमः || ११ ||

----------------------------------------------

	९ | मुख्य इति | मुख्ये उपास्यतया प्रधाने पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा तत्तत्कल्पविहितं 
गणेशादीनामर्चनं कुर्यादित्यर्थः | अत्र मुख्यदेवतायै प्रथमं पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा 
गणेशादीनां पूजनं निर्वर्त्त्य मुख्यदेवतापूजनं कुर्यादिति केचित् | अपरे तु अत्र 
पुष्पाञ्जलिशब्देन पूजासमाप्तौ देयं पुष्पाञ्जलिमाचक्षते | तथाच प्रधानदेवतायाः 
पूजनं समाप्य तस्यै पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा गणेशादीनामर्चनं चरेदिति वदन्ति | तदेवं 
स्थिते वचनस्योभयथा व्याख्याने स्वस्वसम्प्रदायानुसारेणैकतरः पक्षः समाश्रयणीय इति 
बोध्यम् | अत एव राघवभट्टेन � एतच्च स्वस्वगुरुसम्प्रदायानुसारेण ज्ञेयम् इत्युक्तम् |

	तन्त्रसारकृता तु अङ्गदेवतापूजाकास्तु पीठदेवतापूजानन्तरम्, तथाच 
सन्त्कुमारतन्त्रे �

	पीठस्यार्चनमङ्गदेअयजनं प्राणप्रतिष्ठा तत
	आह्वानं निजमुद्रिकाविरचनं ध्यानं प्रभोः पूजनम् |

इत्यनेन प्रधानदेवतापीठपूजानन्तरं गणेशादीनामर्चनमभिहितम् | मुख्ये पुष्पाञ्जलिं 
दत्त्वा इत्यादिवचनानान्तु स्थापितप्रतिमायन्त्रादिपरत्वमुपपादितम् यत्तूक्तम् �

	मुख्ये पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा अङ्गदेवान् समर्चयेत् |

तत्तु स्थापितप्रतिमायन्त्रादिपरमित्यन्तेन ग्रन्थेन |

	११ | अथेति | पूउजादिकं समाप्य | दिक्पालवलिक्रमस्तु नवमपटले वक्ष्यते |


(अथ शिष्ये गुरोः कृत्यम्)

अथ शिष्यं समानीय सुस्नातं समलङ्कृतम् |
तद्गात्रे मातृकान्यासं तथा ऋष्यादिकं न्यसेत् || १२ ||

देयमन्त्रं तस्य मूर्ध्नि जपेदष्टोत्तरं शतम् |
शङ्खतोयेन तन्मन्त्रैस्ततः संप्रोक्षयेच्छिशुम् || १३ ||

(शिष्यकृत्यम्)

ततः पुष्पादिकं दत्त्वा बालकः प्रणमेद् गुरुम् || १४ ||

(ततः शिष्यं प्रति गुरोः कृत्यम्)

आशीर्वादं गुरुर्दत्त्वा ब्राह्मणैः सह साधकैः |
दर्भशययां परिष्क्ट्य शिष्यं तत्र निवेशयेत् |
स्वापमन्त्रेण मन्त्रज्ञः शिशोः शिखां प्रबन्धयेत् || १५ ||

(शिष्यस्य शयनकाले श्रीगुरुदत्तस्वप्नमानवमन्त्रपाठः)

तन्मन्त्रं स्वापसमये पठेद् वारत्रयं शिशुः |
श्रीगुरोः पादुकां ध्यात्वा उपवासी जितेन्द्रियः || १६ ||

----------------------------------------------

	१२ | अनन्तरकरणीयमाह-अथ शिष्यमिति | एतच्च सर्वमात्मसमर्पणान्तं कर्म 
समाप्य कर्तव्यमित्यवधेयम् | ऋष्यादिकमिति | एतत्कल्पोक्त ऋष्यादिन्यासस्तु पूजाक्रमे वक्ष्यते |

	१५ | स्वापमन्त्रेणेति वक्ष्यमाणस्वप्नमानवमन्त्रेण | अत्र शिखाबन्धनं 
स्वप्नमानवमन्त्रेणाभिहितम् | गन्धर्वतन्त्रे षड्विंशपटले तु �

	मूलेनैव शिखां बद्ध्वा ततः शययागतं शिशुम् |
	स्वप्नमानवमाश्रित्य स्वापयेत् पूर्वमस्तकम् ||

इत्यनेन मूलमन्त्रेण शिखाबन्धनम्, स्वप्नमानवमन्त्रेण स्वापनमुपदिश्यते | एवं स्थिते 
क्रमभेदे स्वस्वगुरुसम्प्रदायानुसारेणैकतरः क्रमः समाश्रयणीय इत्यवधेयम् |


(स्वप्नमानवमन्त्रः)

तारो हिलिद्वयं शूलपाणये द्विठ ईरितः |
स्वप्नमानवमन्त्रोऽयं शम्भुना परिकीर्तितः || १७ ||

(प्रार्थनामन्त्रः)

नमोऽजाय त्रिनेत्राय पिङ्गलाय महात्मने |
वामाय विश्वरूपाय स्वप्नाधिपतये नमः || १८ ||

स्वप्ने कथय मे तथ्यं सर्वकार्येष्वशेषतः |
क्रियासिद्धिं विधास्यामि त्वत्प्रसादान्महेश्वर || १९ ||

(शिष्यस्य प्रार्थनापूर्वकं शयनम्)

इति मन्त्रेण सच्छिष्यो देवं प्रार्थ्य स्वपेच्च वा |

(प्रतः शिष्यं प्रति स्वप्नदर्शनप्रश्नः)

स्वप्ने शुभाशुभं दृष्टं पृच्छेत् प्रातः शिशुं गुरुः || २० ||

(स्वप्ने वक्ष्यमाणानां दर्शनं सिद्धिकरम्)

कन्यां छत्रं रथं दीपं प्रासादं काननं नदीम् |
कुञ्जरं वृषभं माल्यं समुद्रं फणिनं द्रुमम् || २१ ||

पर्वतं तुरगं मेध्यमाममांसं सुरालयम् |
एवमादीनि सर्वाणि दृष्ट्वा सिद्धिमवाप्नुयात् || २२ ||

----------------------------------------------

	१७ | स्वप्नमानवमन्त्रमाह � तार इत्यादि | तारः प्रणवः द्विठ स्वाहा | एवञ्च ओं 
हिलि हिलि शूलपाणये स्वाहा इति स्वप्नमानवमन्त्रः | इमं मन्त्रं स्वापकाले वारत्रयं पठेत् 
इत्याह पूर्ववचने वारत्रयमित्यनेन |

	१८-२० | एतन्मन्त्रपाठानन्तरप्रार्थनामन्त्रमाह � नम इति | गन्धर्वतन्त्रे 
षड्विंशपटलेऽपि इतः प्रभृति सिद्धिमवाप्नुयादित्यन्तानि वचनानि तुल्यान्येव दृश्यन्ते |

	२२ | अत्र कन्यां छत्रं रथमित्यादिना सिद्धिमाप्नुयादित्यन्तेन स्वप्ने शुभसूच-


(अशुभस्वप्नदर्शने तच्छान्त्यर्थं होमः)

शुभाशुभं गुरुर्ज्ञात्वा जुहुयादशुभे शतम् |
अस्त्रेणेति क्रमात् प्रोक्तो विधिः शिष्याधिवासने || २३ ||

----------------------------------------------

कानामेव निर्देशः कृतः | शुभाशुभं गुरुर्ज्ञात्वेति 
वक्ष्यमाणग्रन्थेनाशुभानामप्यपेक्षितत्वात् तानि प्रदर्श्यन्ते यथाह गन्धर्वतन्त्रे 
षड्विंशपटले �

	चाण्डालं गर्दभं काकं रुजाऽशून्यममङ्गलम् |
	तैलाभ्यक्तं नरं नग्नं शुष्कवृक्षं सकण्टकम् |
	प्रासादमतलं दृष्ट्वा नरो रोगमवाप्नुयात् || इति |

	राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रेऽपि कन्यां छत्रं 
रथमित्यादिमूलसंवादिशुभशकुनान्यभिधाय �

	चाण्डालं करभं कारुं गर्तं शून्यममङ्गलम् |
	तैलाभ्यक्तं नरं नग्नं शुष्कवृक्षं सकण्टकम् |
	प्रासादमतलं दृष्ट्वा नरो रोगमवाप्नुयात् ||

इत्यनेनाशुभान्यपि प्रदर्शितानि |

	२३ | अस्त्रेणेति | फट् स्वाहेति मन्त्रेण शतं जुहुयादित्यर्थः | एतदधिवासनं 
मन्त्रग्रहणपूर्वरात्रौ कर्तव्यम् | राघवभट्टधृतपिङ्गलामते तु सद्योऽधिवासनमप्यभिहितम् 
| यथा-

	सद्योऽधिवासमथवा प्रकुर्वीत यथाविधि |

	राघवभट्टधृतमन्त्रतन्त्रप्रकाशेऽपि �

	दिनद्वयेनैव कुर्याद्दीक्षाकर्म विचक्षणः |
	सद्योऽधिवासनं वा स्यादेकस्मिन् दिवसे यदि || इति |

	अधिवासशब्दार्थमाह राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे �

	वसतेरधिपूर्वस्य भावे घञ्प्रत्यये कृते |
	अधिवास इति ह्येष प्रयोगः सिद्धिमेति च ||
	गुर्वादिसहितो वासो रात्रौ नियमपूर्वकः |
	सोऽस्यार्थो हि निपातानामनेकार्थतया मतः || इति |


(दीक्षादिनकृत्यम्)

अथ दीक्षादिने मन्त्री स्नात्वा तन्त्रानुसारतः |
जलशङ्खकरो मन्त्री यागस्थानं समाश्रयेत् || २४ ||

क्षालयेद्धस्तपादौ च आचामेद् विधिपूर्वकम् |

(सामान्यार्घ्यस्थापनम्)

पूर्वद्वारे तोरणस्य समीपेऽर्घ्यं प्रकल्पयेत् || २५ ||

----------------------------------------------

	२४ | अथेति अधिवासानन्तरम् | स्नात्वा तन्त्रानुसारत इति | तान्त्रिकस्नानन्तु ग्रन्थकारः 
स्वयमेव पञ्चदशप्रकाशे वक्ष्यति | जलशङ्खकर इति अर्घ्यस्थापनार्थम् |

	२५ | क्षालयेदिति | एतदाचमनाङ्गहस्तपादप्रक्षालनम् | तदुक्तम् �

	प्रक्षाल्य पाणी पादौच गोकर्णाकृतिहस्ततः |
	माषमज्जनमात्रन्तु त्रिः पिबेदम्बु वीक्षितम् ||

इत्यादि | आचामेद् विधिपूर्वकमिति | अत्र विधिपूर्वकमित्यनेन श्रीविद्योक्तविधिनाचमनमुपदिश्यते | 
तदुक्तं हरतत्त्वदीधितिधृतभैरवतन्त्रे-

	बालाबीजैस्त्रिभिः पीत्वा द्वाभ्यामोष्ठौ प्रमार्जयेत् |
	दुर्गाद्वाभ्यां द्विरुन्मृज्य मायया क्षालयेत् करम् ||

	श्रीमायावाकपरा-काम-त्रिपुटायोनिवर्तुलैः |
      कामकलाङ्कुशाभ्याञ्च मुखनासाक्षिकर्णकान् ||

	नाभ्युरस्कं भुजौ स्पृष्ट्वाप्यधिकारी जपादिषु || इति |

अत्र बालाबीजैरिति ऐ/ क्लीं सौ/ः | दुर्गाद्वाभ्यामिति दू/ दू/ | माययेति ह्री/ | श्रीबीजं श्री/ | 
वाग्बीजं ऐ/ | पराबीजं ह्री/ | कामबीजं क्लिं | त्रिपुटेति श्री/ ह्र्/ क्लि/ | योनिः ऐ/ | वर्तुलं बिन्दुः 
| वर्तुलैरित्यनेन पूर्वोक्तानि बीजानि विशेषितानि | कामकला ई/ | अङ्कुशः क्रो/ इति |

	तथाचायं प्रयोगः � ऐ/ ह्री/ सौ/ः इति बीजत्रयेण त्रिर्जलं पीत्वा दू/ दू/ इत्योष्ठौ 
प्रमार्ज्य ह्री/ इति करु प्रक्षालयेत् | श्री/ इति मुखे, ह्री/ इति दक्षिणनसि, ऐ/ इति वामनसि, ह्री/ इति 
दक्षिणचक्षुषि, क्ली/ इति वामचक्षुषि, श्री/ इति दक्षकर्णे, ह्री/ इति वामकर्णे, क्ली/ इति नाभौ, ए/ इति 
वक्षसि, ई/ इति दक्षिणभुजे, क्रो/ इति वामभुजे इति हरतत्त्वदीधितिः |


(सामान्यार्घ्यक्रमः)

अस्त्रेण पात्रं प्रक्षाल्य हृन्मन्त्रेण प्रपूरयेत् |
निक्षिपेत्तीर्थमावाह्य गन्धादीन् प्रणवेन तु || २६ ||

दर्शयेद्धेनुमुद्रां वै सामान्यार्घ्यमिदं स्मृतम् |

(द्वारपूजायाः कर्तव्यता)

स्वकल्पोक्तविधानेन द्वारपूजां समाचरेत् || २७ ||

(गोरोर्यागमण्डपप्रवेशः)

किञ्चित् स्पृशन् वामशाखां देहलीं लङ्घयेद् गुरुः |
अङ्गं सङ्कोचयन्नन्तः प्रविशेद्दक्षिणाङ्घ्रिणा || २८ ||

(पूजा)

नैर्-ऋत्यां दिशि वास्त्वीशान् ब्रह्माणञ्च प्रपूजयेत् |

(मण्डपप्रोक्षणम्)

पञ्चगव्यार्घ्यतोयाभ्यां प्रोक्षयेद् यागमण्डपम् || २९ ||

(पञ्चगव्यपरिमाणम्)

मूत्रं प्रस्थं गोमयं स्यात् क्षीरतोऽप्यर्द्धमेव वा |

----------------------------------------------

	२६ | अस्त्रेण फट् इत्यनेन | हृन्मन्त्रेण नमः इत्यनेन |
	२७-२८ | द्वारपूजा मूलदेवतपूजाक्रमे वक्ष्यते | किञ्चिदिति | मण्डपद्वारस्य 
वामशाखां किञ्चित् स्पृशन् |

	ततो दक्षिणशाखायां विघ्नं क्षेत्रेशमन्ततः |

इति शारदातिलकपञ्चमपटलवचनेन दक्षिणशाखायां सामान्यतो विघ्नेशक्षेत्र-


आज्यं दध्नोऽप्यर्द्धमानं प्रमाणं तत् प्रकीर्तितम् |
स्वैः स्वैर्मन्त्रैश्च मन्त्रज्ञो योजयेत् पञ्चगव्यकम् || ३० ||

----------------------------------------------

पालपूजनाभिधानात् तत्स्पर्शपरिहाराय वामशाखास्पर्शपूर्वकगमनमुपदिश्यते | 
देहलीलङ्घनमपि तथैव �

	देहल्यामर्चयेदस्त्रं प्रतिद्वारमितिक्रमात् |

इति शारदावचनात् | अत एव राघवभट्टेनापि किञ्चित् स्पृशन्नित्यादिशारदावचनव्याख्याने अतः 
स्पृशन्नित्यादित्रयं दृष्टार्थं देहल्यामपि देवस्य पूजितत्वादित्युक्तम् | अङ्गमिति | 
वामाङ्गसङ्कोचयन्नित्यर्थः | अङ्गसङ्कोचनन्तु निःसरतां विघ्नानामवकाशदानार्थम् |

	उत्सार्तितानां विघानां ददद् वर्त्म तु वामतः |
तथा-	निर्गच्छतां विघ्नकृतामथैषां वामाङ्गसङ्कोचनचेष्टितेन |

	प्रदाय मार्गम् ...  ...  ...  ...  ...  ||

इत्यादिराघवभट्टधृतवचनेन तथाभिधानात् | दक्षिणाङ्घ्रिणेति | दक्षिणपादं पुरस्कृत्य 
यागमण्डपं प्रविशेदित्यर्थः | तन्त्रसारादावप्येवमेव | यत्तु हरतत्त्वदीधितिकृता �

	किञ्चित् स्पृशन् वामशाखां वामपादपुरःसरम् |
	स्मरन् देव्याः पदाम्भोजं मण्डपं प्रविशेत् सुधीः ||

इति तन्त्रान्तरवचनम्,

	वामपादं पुरस्कृत्य प्रविशेद् यागमण्डपम् |

इति शिवार्चनचन्द्रिकाधृतत्रिपुरार्णववचनम्,

	दक्षपादं पुरस्कृत्य प्रविशेद्देवमन्दिरम् |
	शाक्तस्तु वामपादम् ... ... ... ... ||

इति मेरुतन्त्रपञ्चमप्रकाशवचनञ्च स्वमतसमर्थनानुकूलमुल्लिख्य पुंदेवतामन्दिरप्रवेशे 
दक्षपादपुरःसरत्वं शक्तिमन्दिरप्रवेशे वामपादपुरःसरत्वञ्चोपपाद्य, यत्तु 
तन्त्रसारकारेण दक्षपादपुरःसरं वामशाखां स्पृशन् दक्षिणा�न्गं सङ्कोचयन् 
मण्डपान्तः 


(प्रस्थस्वरूपम्)

चतुःपलः स्यात् कुडवस्तच्चतुःप्रस्थ उच्यते |

(मण्डपशोधनम्)

चतुःपथान्तां तच्छुद्धिं विदध्याद्वीक्षणादिभिः || ३१ ||

वीक्षणं मूलमन्त्रेण शरेण प्रोक्षणं मतम् |
तेनैव ताडनं दर्भैर्वर्मणाभ्युक्षणं मतम् || ३२ ||

----------------------------------------------

प्रविश्येति सामान्येनिक्तं तदेतद्वचनमनालोच्यैवेत्यादिना तन्त्रसारकारशिरसि दण्डं 
पातयितुमुद्युक्तम्, तदपि गन्धर्वतन्त्रवचनमनालोच्यैवेति प्रतिमः |

	अङ्गं सङ्कोचयन्नन्तः प्रविशेद्दक्षिणाङघ्रिणा |
	यागमन्दिरगांस्तत्र विघ्नानुत्सारयेत्ततः ||

इति गन्धर्वतन्त्रसप्तमपटलवचनेन शक्तिविषये दक्षिणपादपुरःसरमण्डपान्तः 
प्रवेशस्याप्यभिधानात् | न च तर्हि प्रागुक्ततन्त्रान्तरादिवचनानां विरोध इति वाच्यम्, 
गन्धर्वतन्त्रस्य श्रीविद्यामात्रप्रतिपादकतया श्रीविद्येतरशक्तिविषये तन्त्रान्तरादिवचनानां 
चरितार्थत्वात् | एवञ्च श्रीविद्येतरशक्तिमण्डपप्रवेशो वामपादपुरःसरः, श्रीविद्यायान्तु 
दक्षपादपुरःसर एव मण्डपप्रवेशो विहित इति स्थितम् | अत एव तत्रभवता पूर्णानन्देन 
प्रविशेद्दक्षिणाङ्घ्रिणेत्युक्तम् | यत्तु तन्त्रसारकारेण दक्षपादपुरःसरमित्युक्तं तत् 
प्रागुक्तगन्धर्वतन्त्रवचनस्याविशेषेण शक्तिमात्रपरत्वमभिप्रेत्य स्त्रीपुरुषदेवतासाधारण्येन 
| न तु तेन स्त्रीदेवतामण्डपे वामपादपुरःसरः प्रवेशः क्वापि प्रतिषिद्धः | 
शक्तिमण्डपप्रवेशे क्वचिद् वामपादपुरःसरत्वस्य क्वचन वा दक्षपादपुरःसरत्वस्य 
दर्शनाद् दक्षपादस्य स्त्रीपुरुषदेवतासाधारण्यात् तन्त्रसारस्य च 
स्त्रीपुरुषसाधारणदेवताप्रतिपादकत्वात् तत्र दक्षपादपुरःसरत्वं सामान्येनाभिहितमिति 
संक्षेपः |

	३१ | मण्डपशोधनमाह � चतुःपथान्तामिति | अत्र चतुःपथशब्देन चतुर्दिक्षु 
मण्डपाद् बहिस्तोरणस्तम्भपर्यन्तो हस्तमात्रपरिमितः प्रदेश उच्यते | तथाच 
वीक्षणादिभिर्वक्ष्यमाणैश्चतुःपथान्तां तच्छुद्धिं मण्डपशुद्धिं कुर्यादित्यर्थः |

	३२ | वीक्षणमिति | मूलमन्त्रेण देयमन्त्रेण | शरेण अस्त्रमन्त्रेण फट् इत्यनेनेत्यर्थः 
| वर्मणा कवचेन हु/ इत्यनेन |


चन्दनागुरुकर्पूरैर्धैपदन्तरं सुधीः |
विकिरान् विकिरेत्तत्र सप्तजप्ताञ्छराणुना || ३३ ||

(विकिरलक्षणम्)

लाज-चन्दन-सिद्धर्थभस्मदूर्वाक्षतः कुशाः |
विकिरा इति निर्दिष्टाः सर्वविघ्नौघनाशनाः || ३४ ||

(मार्जनम्)

अस्त्रजप्तेन दर्भाणां मुष्टिना मार्जयेच्च तान् |

(गुरुपूजादि)

गुरुपूजादिकं कार्यं सम्प्रदायविधानतः || ३५ ||

(पुण्याहवाचनादि)

पुण्याहं वाचयित्वा तु ब्राह्मणान् परितोष्य च |

(चक्रराजनिर्माणम्)

सिन्दूररजसा वापि कुङ्कमेनाथवा ततः || ३६ ||

वेदिकायां लिखेन्मन्त्री चक्रराजं मनोहरम् || ३७ ||

षट्कोणं विलिखेदादौ त्रिकोणं मध्यदेशतः |
वृत्तं वसुदलञ्चैव द्वादशारं वसुद्वयम् || ३८ ||

----------------------------------------------

	३३ | शराणुना फट् इत्यस्त्रमन्त्रेण सतधा जप्तानित्यर्थः |

	३६ | दीक्षायां पूजार्थं चक्रे व्याख्येये प्रथमं चक्रनिर्माणोपकरणद्रव्यमाह � 
सिन्दूरेति | वेदिकायामिति मण्डपान्तर्वेदिकोपरि |

	३८ | चक्रराजनिर्माणमाह - षडिति प्रथमं षट्कोणं तदन्तस्त्रिकोणम्, षट्कोणात् 
बहिर्वृत्तम् ततोऽष्टदलपद्मम्, ततो वृत्तं द्वादशदलपद्मञ्च, ततो वृत्तं षोडशदल-


द्विर्दशारं समालिख्य ततोऽष्तदलमालिखेत् |
चतुरस्रं लिखेद्बाह्ये चतुर्द्वारसमन्वितम् || ३९ ||

(तत्र प्रकारान्तरम्)

अथवा नवकोणन्तु चतुरस्रयुतं लिखेत् || ४० ||

(पूजाद्रव्यस्थापनम्)

बद्धपद्मासनो मन्त्री देवतापूजने रतः |
स्थापयेद्दक्षिणे भागे पूजाद्रव्यं मनोहरम् || ४१ ||

सुवासिताम्बुसंपूर्णं सव्ये कुम्भं सुशोभनम् |
प्रक्षालनाय करयोः पात्रं पश्चान्निवेशयेत् || ४२ ||

घृतप्रज्वालितान् दीपान् स्थापयेत् परितः शुभान् |
दर्पणं चामरं छत्रं तालवृन्तं मनोहरम् |
मङ्गलाङ्कुरपात्राणि स्थापयेद्दिक्षु देशिकः || ४३ ||

----------------------------------------------

पद्मञ्च, तद्बहिर्वृत्तं विंशतिदलपद्मञ्च, तद्बहिर्वृत्तमष्टदलपद्मञ्च, 
तदहिश्चतुर्द्वारसमन्वितं चतुरस्रमिति | अत्र वृत्तत् परं दलनिर्माणनियमनात् प्रतिदलमूले 
सीमासम्पादनार्थमेकैकं वृत्तं कर्तव्यमित्यवधेयम् |

	४० | प्रागुक्तचर्ककरणाशक्तु क्रमान्तरमाह � अथवेति | कल्पेऽस्मिन् प्रथमं 
नवकोणं ततश्चतुरस्रं तदपि द्वारसहितमेव कार्यं चतुरस्रस्य भूगृहरूपतया तस्य 
सद्वारकत्वौचित्यात् प्रागुक्तचक्रराजे तथा दर्शनाच्च |

	४१-४३ | बद्धपद्मासन इति | पद्मासनमाह राघवभट्टधृततन्त्रान्तरे �

	सव्यं पादमुपादाय दक्षिणोपरि विन्यसेत् |
	तथैव दक्षिणं सव्यस्योपरिष्टान्निधापयेत् ||

	विष्टभ्य कट्योः पार्ष्णी तु नासाग्रन्यस्तलोचनः |
	पद्मासनं भवेदेतत् सर्वेषामपि पूजितम् ||


(शिष्यस्यानयनमुपवेशनञ्च)

ततः शिष्यं समानीय दक्षिणे सन्निवेशयेत् |
नानालङ्कारसंश्लिष्टं धौतवस्त्रयुगान्वितम् || ४४ ||

(तिल-काञ्चनोत्सर्गः)

तत आचमनं कृत्वा शिष्योऽपि विजितेन्द्रियः |
आजन्मकृतपापार्थमुत्सृजेत्तिलकाञ्चनम् || ४५ ||

(स्वस्तिवाचनादिपूर्वकगुरुवरणम्)

उपविश्यगुरोर्वामे सङ्कल्प्यस्वस्तिपूर्वकम् |
गुरुञ्च वरयेद् विद्वान् विधिवद् भक्तिसंयुतः || ४६ ||

(गुरोरर्चनम्)

गोभूहिरण्यवस्त्राद्यैः कुण्डलादिभिरुज्ज्वलैः |
अन्यैराभरणैश्चैव तथा वित्तमवञ्चयन् || ४७ ||

गुरुं संपूजयेद् भक्त्या कृताञ्जलिपुरःसरम् |
गुरुं प्रदक्षिणीकृत्य स्वात्मानञ्च समर्पयेत् || ४८ ||

(गुरोः पुरतः प्रार्थनम्)

अथातो भगवन् परमात्मस्वरूप परमकारुणिक गुरो 
सकलपुरुषार्थसाधनविद्यादीक्षाभिषेकपूर्वकं मां प्रसाधय |

----------------------------------------------

इति | पूजाद्रव्यं पुष्पादिकम् | अर्घ्यपात्राचमनीयादिकन्तु वामत एव स्थापनीयम् | 
दीपदर्पणचामरादिकन्तु यथेच्छं दिक्षु स्थापयेदित्यर्थः | मङ्गलाङ्कुरपात्राणि 
प्रागङ्कुरार्पणे विनियुक्तानि |

	४६ | उपविश्येति | प्रथमं गुरोर्दक्षिणे उपविश्य तिलकाञ्चनमुत्सृज्य तत उत्थाय वामे 
समुपविश्य स्वस्तिवाचनादिकं कुर्यादित्यर्थः |


इत्युक्त्वा सुचिरं तिष्ठेद् विनयी दक्षिणे गुरोः |

(गायत्रीजपस्तत्संख्या च)

सहस्रं प्रजपेच्छिष्यो गायत्रीं देवनाम वा || ४९ ||

(भूतशुद्ध्याद्यनुष्ठानम्)

भूतशुद्ध्यादिकं कृत्वा कल्पोक्तन्यासमाचरेत् |

(मन्त्रसंस्कारः)

अथवा पूर्वमार्गेण संस्कुर्यान्मन्त्रमुत्तमम् || ५० ||

(पीठन्यासः)

पीठन्यासं ततः कुर्यात् स्वदेहे साधकोत्तमः || ५१ ||

धर्मं ज्ञानञ्च वैराग्यमैश्वर्यञ्च क्रमेण तु |
प्रादक्षिण्येन चांसोरुयुगयोरथ विन्यसेत् || ५२ ||

----------------------------------------------

	४९ | गायत्रीं देवनाम वेत्यधिकारिभेदेन | द्विजो गायत्रीं जपेत् स्त्रीशूद्रादयस्तु 
तत्रानधिकारादुपास्यदेवनाम जेपेयुरित्यर्थः | अथवा देवनाम वेत्यनेन द्विजो गायत्रीं जपेत् 
तत्रासामर्थ्ये स्वोपास्यदेवनाम जपेदित्युक्तम् |

	५० | कल्पेति | अत्र भूतशुद्धि-त्रिपुराकल्पोक्तन्यासादिकन्तु पूजाक्रमे वक्ष्यते | अथवेति | 
अथ पूर्वमार्गेण द्वितीयप्रकाशोक्तक्रमेण मन्त्रं संस्कुर्यात् देयमन्त्रस्य 
जननजीवनादिरूपसंस्कारं विदधीतेत्यर्थः |

	यत्र दीक्षापूर्वदिने मन्त्रसंस्कारो न विहितस्तत्रैवायं मन्त्रसंस्कारविधिः | न तु 
पूर्वं कृतेऽपि मन्त्रसंस्कारे पुनर्मन्त्रसंस्कारापेक्षा | अत एव B-पुस्तकपादटिपन्यां � 
यदि दीक्षादिनात् प्राङ्मन्त्रसंस्कारो न कृतस्तदास्मिन् समये कुर्यादिति वाशब्द इत्युक्तम् |

	५१-५२ | पीठन्यासमिति | अनेन स्वकल्पोक्तपीठन्यासं विधाय वक्ष्यमाणान् धर्मादीन् 
न्यसेत् इत्यवधेयम् | स्फुटमुक्तं राघवभट्टेन �


मुखपार्श्वनाभिपार्श्वेष्वधर्मादीन् क्रमेण तु |
धर्मादयः स्मृताः पादाः पीठगात्राणि चापरे || ५३ ||

अनन्तं हृदयाम्भोजे पद्मं सूर्येन्दुपावकान् |
एषां स्वस्वकला न्यस्य स्वमन्त्राक्षरपूर्विकाः || ५४ ||

सत्त्वादींस्त्रिगुणान् न्यस्य तथैवात्र गुरूत्तमः |
आत्मान्तरात्म-परमज्ञानात्मनः प्रविन्यसेत् || ५५ ||

(देहमयपीठे इष्टदेवताचिन्तनम्)

पीठमन्त्रं प्रविन्यस्य चिन्तयेदिष्टदेवताम् |

(मुद्राप्रदर्शनमर्घ्यादिस्थापनञ्च)

मुद्रां प्रदर्श्य विधिवदर्घ्यस्थापनमारभेत् || ५६ ||

----------------------------------------------

	कल्पयेदात्मनो देहे पीठं धर्मादिभिः क्रमात् |

इति शारदातिलकचतुर्थपटलवचनव्याख्याने मण्डूकाय नमः इत्याधारे, कालाग्निरुद्राय 
नमः इति स्वाधिष्थाने, कूर्माय नमः इति नाभौ, ततो हृदि आधारशक्त्यादिन्यासं कृत्वा 
पश्चाद्धर्मादिन्यास इत्यनेन ग्रन्थेन | प्रादक्षिण्येनेति | तथाच दक्षस्कन्धे धर्मम्, 
वामस्कन्धे ज्ञानम्, वामोरौ वैराग्यम्, दक्षीरौ अवैराग्यं न्यसेदित्यर्थः | मुखेति | तथाच 
मुखे अधर्मम्, वामपार्श्वे अज्ञानम्, नाभौ अवैराग्यम्, दक्षपार्श्वे अनैश्वर्यं न्यसेत् | 
धर्मादय इति | धर्मादयश्चत्वारः पीठस्य पादाः अपरेऽधर्मादयश्चत्वारः पीठगात्राणि 
इति सम्बन्धः |

	५६ | पीठमन्त्रमिति | पीठमन्त्रं प्रविन्यस्य स्वदेह इति शेषः | देहे 
पीठकल्पनमेतन्मानसयागार्थम् | एतदभिप्रायेणैव शारदायां चतुर्थपटले 
पीठन्यासनिरूपणानन्तरम् �

	एवं देहमये पीठे चिन्तयेदिष्टदेवताम् |

इत्युक्तम् |


सामान्यार्घ्यं स्ववामे तु विशेषार्घ्यं स्वसंमुखे |
अर्घ्यस्योत्तरतः कार्यं पाद्यमाचमनं मधु || ५७ ||

(देव्या अष्टाङ्गार्घ्यम्)

कुशाग्राण्यक्षतञ्चैव यवव्रीहितिलानपि |
आज्यसिद्धार्थपुष्पैश्च देव्यर्घ्यमपरं तथा || ५८ ||

(सर्वदेवसाधारणमष्टाङ्गार्घ्यम्)

पुष्पगन्धाक्षतयवकुशाग्रतिलसर्षपैः |
सदूर्वैः सर्वदेवानामेतदर्घ्यमुदीरितम् || ५९ ||

(पाद्यम्)

उशीरं चन्दनञ्चैव पयः पाद्ये परं तथा |
पाद्यं श्यामाकदूर्वाब्जविष्णुक्रान्ताभिरीरितम् || ६० ||

(आचमनीयम्)

जातीकरुपूरकक्कोलमन्दुमूलतमालकान् |
चूर्णयित्वा क्षिपेदाचमनीये त्वपरं यथा || ६१ ||

जातीलवङ्गकक्कोलजलैराचमनीयकम् || ६२ ||

(मधुपर्कः)

माक्षिकं शर्करासर्पिर्दधिक्षीराक्षतं तथा |
अथवा माक्षिकं सर्पिर्जलं दधियुतं मधु |
मधुपर्कं कल्पयित्वा प्रदद्याद् विधिपूर्वकम् || ६३ ||

----------------------------------------------

	५७ | सामान्यार्घ्यमिति | एतद्द्वारपूजायामुक्तमेव |

	५८ | कुशाग्राणीति | अर्घ्यस्थापने विशेषस्त्वष्टादशपटले स्वयमेव वक्ष्यते |


सर्वतः क्षद्रमधिकं मधु सर्पिः सिता समम् |
जलन्तु सर्वतः स्वल्पं मधुपर्क उदाहृतः || ६४ ||

(पुनराचमनीयम्)

पुनराचमनीयन्तु केवलेन जलेन च |

(उपचारदाने पात्रनियमः)

एकस्मिन्नथवा पात्रे पाद्यादीनि प्रकल्पयेत् || ६५ ||

(गन्धः)

घृष्टो मलयजो गन्धः शवलश्च नमेरुणा |
अगुरुप्रभृतिश्चापि तथा मृगमदेन तु || ६६ ||

----------------------------------------------

	६५ | एकस्मिन्निति | अत्र पूर्वं पात्रभेदस्यानुक्तेरथवेति कल्पान्तरबोधकपदं 
कथमुपपन्नमिति चेदुच्यते, सम्मोहनतन्त्रे पञ्चमपटले �

	अर्घ्यपाद्यप्रदानार्थं मधुपर्कार्थमप्यथ |
	तथैवाचमनार्थञ्च न्यस्येत् पात्रचतुष्टयम् ||

इत्यनेन प्रत्येकमेकैकपात्रविधानमुक्तं तदशक्तौ एकस्मिन्नेव पात्रे सर्वे उपचाराः 
कल्पनीयाः, तथाच राघवभट्टधृतवचनम् �

	एकस्मिन्नथवा पात्रे पाद्यार्घ्यादीनि कल्पयेत् | इति |

श्रीमत्पूर्णानन्देनापि प्रागुक्तसम्मोहनतन्त्रोक्तक्रमं मनसिकृत्य तमपेक्ष्यैव अथवेत्युक्तम् | 
एवञ्च शक्तौ विभिन्नान्युपचारपात्राणि कल्पनीयानि | अशक्तावेकस्मिन्नेव सर्वे उपचारा देयाः 
| यत्तु �

	सम्भवे त्रीणि पात्राणि चान्यथा द्वे सकृच्चरेत् |
	पाद्यादिषु महेशानि नैकपात्रं कदाचन ||

इति श्यामार्चनचन्द्रिकाधृतस्वतन्त्रतन्त्रवचनेनैकपात्र-निषेधः ससजातीयपात्रपरः �

	पाद्यपात्रमर्घ्यपातं तथाचमनपूर्वकम् |
	ताम्रं शङ्खं कांस्यपात्रं क्रमेण विनिवेदयेत् ||

इति महानीलतन्त्रदशमपटलवचनेन पाद्यादौ पात्रभेदाभ्युपगमात् |


कुङ्कुमागुरुकस्तूरी-चन्द्रभागैः समाहृतः |
त्रिपुराप्रीतिदो गन्धस्तथा न चान्यवस्तुना || ६७ ||

(स्वदेहे पीठपूजा)

न्यासक्रमेण देहेषु धर्मादीन् पूजयेत्ततः |
पुष्पादैः पीठमन्वन्तं तस्मिंश्च परदेवताम् || ६८ ||

(पञ्चपुष्पाञ्जलिदानम्)

पञ्चकृत्वः पुनर्दद्यात् पुष्पाञ्जलिमनन्यधीः |
उत्तमाङ्गहृदाधारपादसर्वाङ्गके क्रमात् || ६९ ||

(मण्डलपूजा मण्डले पीठपूजा च)

पूर्वोक्तमण्डलं मन्त्री गन्धाद्यैः परिपूजयेत् || ७० ||

कूर्चमक्षतसंयुक्तं दर्भानास्तीर्य तत्र वै |
पीठपूजां तत्र कुर्यात् स्वकल्पोक्तक्रमेण तु || ७१ ||

(कूर्चलक्सणम्)

सप्तविंशतिदर्भाणां वेण्या ग्रन्थिविभूषितम् |
वेष्टयेत् सर्वयज्ञेषु तत् कूर्चं परिकीर्तितम् || ७२ ||

(यन्त्रे देवतापूजाक्रमः तत्र मध्ये त्रिपुरार्चनम्)

यन्त्रमध्ये यजेदादौ त्रिपुरां कुलभूषणाम् |

(षट्कोणे पूजनस्य क्रमः)

षट्कोणे च षडङ्गानि 

(तदन्तस्त्रिकोणे)

      त्रिकोणे पूजयेत्ततः || ७३ ||

----------------------------------------------

	७३-७४ | अथेदानीं प्रागुक्तचक्रराजे देवतपूजामवतारयति यन्त्रेति | यन्त्र-


रतिं सम्मुखकोणे च प्रीतिमुत्तरकोणके |
मनोभवां दक्षकोणे 

(षट्कोणाद् बहिरष्टदले -)

      मातॄरष्टदले ततः || ७४ ||

ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा |
वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा तदनन्तरम् |
महालक्ष्मीः क्रमादेताः पूजयेत् साधकोत्तमः || ७५ ||

(तद्बहिर्द्वादशदले-)

द्वादशारे तथा वामां ज्येष्ठां रौद्रीं तथैव च |
अम्बिकेच्छे तथा ज्ञानां क्रियाञ्च कुब्जिकामथ || ७६ ||

विचित्राञ्च ततो मन्त्री विषघ्निकाञ्च भूचरीम् |

आनन्दाञ्च क्रमेणैव 

(तद्बहिः षोडशदले-)

      कलापत्ने यजेदथ || ७७ ||

नित्या निरञ्जना क्लिन्ना क्लेदिनी मदनातुरा |
मदद्रावा द्राविणी च रुचिरा रागवत्यथ || ७८ ||

----------------------------------------------

मध्य इति त्रिकोणमध्ये मूलदेवतां त्रिपुरामादौ पूजयेत् | ततस्त्रिपुरापूनानन्तरं षट्कोणे 
क्रमेण मूलदेवताषडङ्गानि पूजयेत् | ततः षट्कोणाभ्यन्तरीणत्रिकोणे क्रमेण रतिं प्रीतिं 
मनोभवाञ्च पूजयेत् | तत्र च त्रिकोणस्य सम्मुखकोणे रतिमुत्तरकोणे प्रीतिं दक्षकोणे च 
मनोभवामित्याह सम्मुखेत्यादिना |

	मातॄरिति | वृत्तोर्द्ध्वाष्टदले पूर्वादिक्रमेण वक्ष्यमाणा मातॄ पूजयेदित्यर्थः |

	७५ | मातरष्टौ निर्दिशति � ब्राह्मीत्यादिना |

	७६-७९ | एवमष्टदलप्रक्रियामभिधाय द्वादशदले पूर्वादिक्रमेण पूज्या देवता 
निर्दिशति-द्वादशार इत्यादिना आनन्दाञ्च क्रमेणैवेत्यन्तेन |


कामेश्वरी तथा कामदीपनी वामकेश्वरी |
ललिता क्षोभणी क्षुद्रा स्वच्छन्दललिता क्रमा || ७९ ||

(तद्बहिर्विंशतिदले)

ततो विंशतिपत्रेषु पूर्वादिक्रमतो यजेत् |
मायावती महाक्षी च ततः सर्ववशङ्करी || ८० ||

झङ्कारा त्वीशभावा च कमला कमलेश्वरी |
नीलग्रीवा विशालाक्षी भेरुण्डा डामरेश्वरी || ८१ ||

समया समयेशानी नित्यानन्दा महोदरी |
सर्वसौभाग्यदाऽनन्दा चन्द्रिका चन्द्रशेखरा || ८२ ||

सर्वेश्वरी च संपूज्याः 

(तद्बहिरष्टदले-)

      पीठानि वसुपत्रके |

(पीठाष्टकम्)

कामरूपञ्च मलयं कोलगिरिं कुलान्तकम् || ८३ ||

चौहारञ्च ततो मन्त्री जालन्धरमतः परम् |
उड्डीयानं देविकोट्टं पीठाष्टकमिदं स्मृतम् || ८४ ||

----------------------------------------------

	अथ षोडशारे नित्यादीनां षोडशानां पूजनमाह � कलापत्रे इत्यादिना 
क्रमादित्यन्तेन | कलापत्रे षोडशपत्रेषु |

	८०-८४ | अथ षोडशदलाद् वहिर्विंशतिदलेषु पूर्वादिक्रमेण मायावत्यादीनां 
विंशतिदेवतानां पूजनमुपदिशति-मायावतीत्यादिना सर्वेश्वरी च संपूज्या इत्यन्तेन |

	पीठानीति | विंशतिदलाद् बहिरष्टदले पूर्वादिक्रमेण कामरूपादिपीठाष्टकं पूजयेत् 
| पीठाष्टकं निरूपयति � कामरूपञ्चेत्यादिना |


(विंशतिदलाद् बहिर्भूगृहे-)

भूगृहे त्रिपुरेशानीं पूजयेत् साधकोत्तमः || ८५ ||

(यन्त्रान्तरं तत्रार्चनव्यवस्था च)

शेषमण्डलपक्षे तु षडङ्गमग्नितो यजेत् |
रत्यादिकं त्रिकोणेषु मध्ये सर्वं प्रपूजयेत् |
पीठाष्टकं भूमिगृहे त्रिपुरेशीञ्च मध्यमे || ८६ ||

(स्थापनीयकलसलक्षणम्)

सौवर्णं राजतं ताम्रं मृत्तिकारचितञ्च यत् |
कलसं क्षालयेन्मन्त्री शरमन्त्रपुरःसरम् |
चन्दनागुरुकर्पूरधूपेन धूपितं शुभम् || ८७ ||

----------------------------------------------

	८५ | अष्टदलाद् बहिर्भूगृहे त्रिपुरेश्वरीपूजनमाह � भूगृह इति |

	८६ | पूर्वं षट्कोणं विलिखेदादौ इत्यादिन यन्मण्डलमुक्तं तत्र पूजायाः 
क्रममभिधाय, अथवा नवकोणन्तु इत्युक्तनवकोणात्मकमण्डले पूजायाः 
क्रममुपदिशतिशेषेत्यादिना | अग्नितः अग्निकोणादारभ्य मूलदेवताषडङ्गानि यजेदित्यर्थः | 
तदाभ्यन्तरत्रिकोणे स्वसम्मुखदक्षोत्तरकोणेषु क्रमेण रत्यादिकं रतिं प्रीतिं मनोभवाञ्च 
पूजयेत् | मध्ये सर्वमिति ब्राह्म्याद्यष्टमातृतः सर्वेश्वर्यन्तं प्रागुक्तम् | भूमिगृह इति 
षट्कोणाद् बहिर्भूमिगृहे, पीठाष्टकं प्रागुक्तम् | मध्यम इति त्रिकोणमध्ये त्रिपुरेशीं 
यजेदित्यर्थः |

	८७ | सौवर्णमिति | अत्र पूर्वपूर्वासम्भवे तदुत्तरोत्तरपरिग्रहः | शरमन्त्रपुरःसरं 
फट् इत्युच्चारणपूर्वकम् | अत्र शिवमन्त्रेति पाठः प्रामादिकः शारदायां चतुर्थपटले �

	हेमादिरचितं कुम्भमस्त्राद्भिः क्षालितान्तरम् |

इत्यनेनास्त्रमन्त्रेणैव क्षालनाभिधानात् | शुभं शोभनाकृतिम् |


पञ्चदशाङ्गुलव्यास उत्सेधः षोडशाङ्गुलः |
कलसानां प्रमाणन्तु मुखमष्टाङ्गुलं भवेत् || ८८ ||

(सूत्रवेष्टनम्)

कन्याकर्तितसूत्रेण कलसं परिवेष्टयेत् |
गुणत्रयात्मकेनैव वेष्टयेदभितः समम् || ८९ ||

वारत्रयं वेष्टयित्वा केनापीत्यभिधीयते || ९० ||

(कलसस्थापनम्)

अर्चितं गन्धपुष्पादयिः कूर्चाक्षतसमन्वितम् |
स्वर्णरत्नोदरं मध्ये स्थापयेत्तारमुच्चरन् || ९१ ||

साधारंकलसं मन्त्री पीठबुद्ध्या ततः परम् |
ऐक्यं सम्भावयेन्मन्त्री पीठकलसयोरपि || ९२ ||

(नवरत्नप्रमाणम्)

मुक्तावैदूर्यमाणिक्यगोमेदवज्रविद्रुमाः |
पद्मरागं मरकतं नीलरत्नं नवेति च || ९३ ||

----------------------------------------------

	८७-९० | कन्या अजातोपयमा बालिका | गुणत्रयात्मकेनेति त्रिगुणीकृत्यैकधा वेष्टनम् | 
वारत्रयमिति कल्पे एकेनैव गुणेन वारत्रयं वेष्टयित्वा त्रिगुणीकरणम् |

	९१ | कूर्चाक्षतेति | कूर्चमिदं पारिभाषिकं प्रागुक्तम् | स्वर्णरत्नोदरं 
साधारकलसं पीठबुद्ध्या मध्ये प्रागुक्तयन्त्रमध्ये स्थापयेदिति सम्बन्धः | 
स्वर्णरत्नोदरमिति अत्र रत्नशब्देन नवरत्नान्युच्यन्ते,

	नवरत्नोदरं मन्त्री स्थापयेत्तरमुच्चरन् |

इति शारदातिलकचतुर्थपटलसंवादात् |

	९२ | कलसे देवीपीठत्वसम्भावनमन्तरेण तत्र देव्याः स्थितेरयोगादित्यर्थः |


(कलसापूरणम्)

क्षीरिवृक्षकषायेण पाशत्वग्भवेन च |
विशेषैरुदकैर्वापि कर्पूरगन्धवासितैः || ९४ ||

पूरयेत् कलसं मन्त्री मातृकां प्रतिलोमतः |
जपन्मूलमनुं तदवत् साधको देवताधिया || ९५ ||

(कलसे श्रीचक्रनिक्षेपः)

श्रीमत्त्रिपुरसुन्दर्याश्चक्रं तत्र विनिक्षिपेत् || ९६ ||

(अत्र षोडशकामकलापूजा)

श्रद्धा प्रीती रतिश्चैव भूतिः कान्तिर्मनोभवा |
विमला मोदिनी घोरा मदनोत्पादिनी मदा || ९७ ||

----------------------------------------------

	९४ | क्षीरिवृक्षकषायेणेति | अत्र अश्वत्थोडुम्बरप्लक्षवटत्वक्कषायेणेत्यर्थः | 
आयुर्वेदोक्तरीत्या चतुर्थांशावशेषः कषायो ग्राह्य इति राघवभट्टः | इह पलाशत्वग्भवेन 
चेति चकारात् क्षीरिद्रुमचतुष्टयपलाशत्वग्भवकषायैः समुदितैः पूरणमिति प्रतीयते |

	क्षीरद्रुमकषायेण पलाशत्वग्भवेन वा |

इति शारदातिलकचतुर्थपटलवचने तु वाशब्देन क्षीरद्रुमकषायालाभे 
पालाशकषायेणापूरणमुपदिष्टम् | तन्त्रसारकृतापि क्षीरिद्रुमकषायेण पलाशत्वग्भवेन वा 
तीर्थोदकैर्वा गन्धपुष्पसुवासितजलैर्वेत्युक्तम्, एवञ्च प्रामाणिकशारदातिलकतन्त्रसारयोः 
कल्पान्तरबोधकवाशब्ददर्शनादत्र चकारो वार्थे इत्यवधेयम् | विशेषैरुदकैस्तीर्थोदकैः | 
तदुक्तं शारदायां चतुर्थपटले �

	तीर्थोदकैर्वा कर्पूरगन्धपुष्पसुवासितैः || इति |

मातृकां प्रतिलोमत इति, विलोममातृकां जपन् तद्वदिति मूलमन्त्रञ्च जपन् इत्यर्थः |

	९६-९८ | श्रीमत्रिपुरसुन्दरीचक्रन्तु सप्तदशपटले वक्ष्यते | तत्र 
षोडशमदनकलापूजनमुपदिशति-श्रद्धेत्यादिना साधक इत्यन्तेन | षोडशस्वरसंयुक्ता एताः 
श्रद्धादयो 


मोहनी दीपनी चैव शोधनी चैव शाङ्करी |
रञ्जनी चैव मदनकला एताः प्रपूजयेत् |
षोडशस्वरसंयुक्ता गन्धपुष्पेण साधकः || ९८ ||

वह्निसूर्यविधूनान्तु तन्मन्त्रैः पूजयेत् कलाः |
प्रणवस्य कलाः पञ्च पञ्चाशद्वर्णभेदतः || ९९ ||

कलात्मकं शङ्खतोयं कुम्भे किञ्चिद्विनिक्षिपेत् || १०० ||

(कलसे पल्लवादिनिवेशनप्रक्रिया)

तथाऽम्रपनसाश्वत्थवटोदुम्बरपल्लवैः |
किन्नाशपनसाश्वत्थचूतपल्लवकोमलैः |
इन्द्रवल्लीसमाबद्धैः सुरद्रुमधिया गुरुः || १०१ ||

कुम्भवक्त्रं पिधायास्मिंश्चषकं सफलीकृतम् |
संस्थापयेत् फलधिया विधिवत् कल्पशाखिनाम् || १०२ ||

ततः शुद्धदुकूलाभ्यां कलसं वेष्टयेत् सुध्हिः |
दध्यक्षतं गन्धपुष्पं सिन्दूरं बाह्यतः क्षिपेत् || १०३ ||

(कोणकलसस्थापनम्)

वेदिकायाश्चतुष्कोणे शालितण्डुलकोपरि |
जलपल्लवसंयुक्तं चतुःकुम्भं विनिर्दिशेत् || १०४ ||

(द्वितीयमण्डलकल्पे कलसस्थापने विशेषः)

शेषमण्डलपक्षे तु नवकुम्भं सुशोभनम् |
स्वर्णरत्नादिसंयुक्तं नवयोनौ विनिक्षिपेत् || १०५ ||

----------------------------------------------

मदनकलाः पूजयेदित्यर्थः | तथाच � अं श्रद्धायै नमः | आं प्रीत्यै नमः | इं रत्यै 
नमः इति पूजाक्रमः पर्यवस्यति |

	१०१-१०२ | तथेति | अत्र पल्लवैः कोमलैरिति पृथङ्ग्निर्देशात् तथेत्यादिना किन्नाशेत्यादिना च 
कल्पद्वयमुक्तमित्यवधेयम् | इन्द्रबली इन्द्रवारुणीलताविशेषः | चषकं कलससजातीयं 
शरावादि |


(मूलशक्तिपूजनम्)

अथ कल्पोक्तमासाद्य पूजयेत् साधकोत्तमः |
आवाह्यास्मिन् कल्पतरोच्छायायां परमेश्वरीम् || १०६ ||

षोडशाद्युपचारैश्च नानाद्रव्यैर्मनोहरैः |
परिवारसमेताञ्च नैवेद्यादीन् पृथक् पृथक् || १०७ ||

(नवकुम्भस्थापनकल्पे विशेषः)

नवकुम्भप्रकारे तु वशिन्याद्यष्टकं पुनः |
पाद्यादिभिस्तु मन्त्रज्ञो वसुकुम्भे प्रपूजयेत् || १०८ ||

(होमः)

ततः स्वदक्षिणे मन्त्री कुण्डं विरचयेत् सुधीः |
हस्तमानं स्थण्डिलं वा रचयेद् विधिपूर्वकम् || १०९ ||

विधिवदग्निमारोप्य तत्र देवीं प्रपूजयेत् |
तिलाज्यैर्जुहुयान्मन्त्री शतमष्टोत्तरं क्रमात् || ११० ||

(शिष्यानयनम्)

ततो होमसमीपे तु शिष्यं समानयेद् बुधः || १११ ||

(शिष्यदेहे षडध्वचिन्तनम्)

विलोक्य दिव्यदृष्ट्या तं षडध्वनोऽत्र चिन्तयेत् |
पादान्धुनाभिहृद्भालमस्तकेषु क्रमात् सुधीः || ११२ ||

----------------------------------------------

	११२ | अथाऽध्वशोधने निरूपणीये प्रथमं शिष्यदेहे षडध्वचिनतनमाह � विलोक्य 
दिव्यदृष्ट्येति | दिव्यदृष्टिरनिमेषदृष्टिः | तदुक्तं विश्वसारे द्वितीयपटले �

	अनिमेषचक्षुषा दृष्टिर्दिव्यदृष्टिः प्रकीर्तिता |

इति | षडध्वानस्त्वग्रे वक्ष्यन्ते | अधवचिन्तनस्थानमाह � पादेति | अन्धुः कूपः 


(षडध्वानः)

कलाध्वा चैव तत्त्वाध्वा भुवनाध्वेति तत्त्रयम् |
वर्णाध्वा च पदाध्वा च मन्त्राध्वेत्यपरं त्रयम् || ११३ ||

(तत्र कलाध्वा)

निवृत्तिः सुप्रतिष्ठा स्याद् विद्या शान्तिरनन्तरम् |
शान्त्यतीतेति विज्ञेया कलाध्वेति प्रचक्षते || ११४ ||

(तत्त्वाध्वा)

निवृत्त्याद्याः कलाः पञ्च बिन्दुः कला च नादकः |
शक्तिः सदाशिवश्चैव तत्त्वाध्वा प्रकृतेरयम् || ११५ ||

----------------------------------------------

पायुरित्यर्थः | एवञ्च शिष्यस्य पादयोः कलाध्वानम्, पायौ तत्त्वाध्वानम्, नाभौ 
भुवनाध्वानम्, हृदि वर्णाध्वानम्, भाले पदाध्वानम्, मस्तके मन्त्राध्वानं 
चिन्तयेदित्यर्थः |

	११३-११४ | अध्वषट्कमाह � कलेति | अत्र षण्णामध्वनां त्रयं त्रयमित्येताभ्यां 
पृथक् त्रित्वेन विभजनात् कलातत्त्वभुवनरूपाः प्रथमास्त्रयोऽध्वानोऽर्थरूपाः, 
वर्णपदमन्त्ररूपास्त्रयोऽपरे शब्दरूपा इति सूचितम् | व्यक्तमाह 
राघवभट्टधृतवायवीयसंहितायाम् �

	तेऽत्र शब्दास्त्रयो धातस्त्रस्त्वर्थाः समीरिताः | इति |

एतदर्थप्रतिपादकं वचनान्तरमपि प्रदर्शितं राघवभट्टेन �

	मन्त्राध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वा चेति शब्दतः |
	भुवनाध्वा च तत्त्वाध्वा कलाध्वा चार्थतः क्रमात् || इति |

अत्रेदं रहस्यम् � सृष्टेरादौ परमशिवस्य बहु स्यां प्रजायेयेति इच्छायां समुत्पन्नायां 
तत इच्छाशक्तेर्ज्ञानाशक्तिस्ततश्च क्रियाशक्तिरुद्भवति | एतच्छक्तित्रयसंयोगेनार्थसृष्टिः 
शब्दसृष्टिश्च सम्पद्येते | अत्र मूले कलाध्वेत्यादित्रयेणार्थसृष्टिर्वर्णाध्वेत्यादित्रयेण च 
शब्दसृष्टिर्दर्शित | एवञ्च कलाध्वनस्तत्त्वाध्वा, तत्त्वाध्वनो भुवनाध्वा, भुवनाध्वनो 
वर्णाध्वा, वर्णाध्वनः पदाध्वा, पदाध्वनो मन्त्राध्वेति सृष्टिक्रमः | मन्त्राध्वनः 
पदाध्वा, पदाध्वनो वर्णाध्वा, वर्णाध्वनो भुवनाध्वा, भुवनाध्वनस्तत्त्वाध्वा, 
तत्त्वाध्वनः कलाध्वेति संहारक्रमः | तत्त्वानामेतेषां शोधनन्तु संहार


क्रमेण परमशिवे विलयं कृत्वा पुनः सृष्टिक्रमेण जननम् | तदुक्तं शारदायां 
पञ्चमपटले �

	आचार्यकुण्डे संशुद्धैस्तिलैराज्यपरिप्लुतैः |
	शोधयाम्यमुमध्वानं स्वाहेति पृथगध्वनः ||
	ताराद्यमाहुतीरष्टौ क्रमात्तान् विलयं नयेत् |
	शिवे शिवान्तसंलीनाञ्जनयेत् सृष्टिमार्गतः ||

एवञ्चाध्वविशोधनशब्दस्य सृष्टिमार्गविशोधनमित्येवार्थः |

	षडध्वमयमिदं शरीरम्, अध्वनां शोधनमन्तरेण 
शरीरशुद्धेरसम्भवादशुद्धशरीरे च शिष्ये दत्तोऽपि मन्त्रो नोपकाराय कल्पत इति 
गुरुमन्त्रदानात् पूर्वमध्वशोधनं विदधीत | तत्र प्रथमं कलाद्व्हशोधनम्, 
कलाध्वानस्तु निवृत्त्याद्याः पञ्च | तासां शोधनमाह राघवभट्टःपादे कलाध्वानं 
स्मृत्वा पद्गुह्यहृद्वक्त्रशिरःसु स्वबीजादिकाः कला विन्यस्य पश्चात् कलाध्वविशोधनमिति | 
प्रकारन्तु शोधयाभ्यमुमध्वानमित्यादिना स्वयमेव वक्ष्यति | अथ तत्त्वाध्वशोधनम् | 
तत्त्वान्याह शारदायां पञ्चमपटले �

	तत्त्वाध्वा बहुधा भिन्नः शिवाद्यागमभेदतः |
	षट्त्रिंशच्छिवतत्त्वानि द्वाविंशद् वैष्णवानि तु ||

	चतुर्विंशतितत्वानि मैत्राणि प्रकृतेः पुनः |
	उक्तानि दश तत्वानि सप्त च त्रिपदात्मनः ||

इत्यनेन शैववैष्णवादिभेदेन तत्त्वानां बहवो भेदाः प्रदर्शिताः | तत्र शिवतत्त्वानि 
शुद्धत्वेन शुद्धाशुद्धत्वेनाशुद्धत्वेन च त्रिविधानि | तत्र शुद्धानि �

	तत्वानि शैवान्युच्यन्ते शिवः शक्तिः सदाशिवः |
	ईश्वरो विद्यया सार्द्धं पञ्च शुद्धान्यमूनि हि ||

शुद्धाशुद्धनि यथा �

	माया कालश्च नियतिः कलाविद्या पुनः स्मृताः |
	रागः पुरुष एतानि शुद्धाशुद्धानि सप्त च ||

अशुद्धानि तु �

	प्रकृतिर्बुद्ध्यहङ्कारो मनो ज्ञानेन्द्रियाण्यथ |
	कर्मेन्द्रियाणि तन्मात्रा पञ्चभूतानि देशिकाः ||

	एतान्याहुरशुद्धानि चतुर्विंशतिरागमे |
	शैवानामिति तत्त्वानां विभागोऽत्र प्रदर्शितः || इति |

एवं वैष्णवादितत्त्वान्यपि ज्ञेयानि |


(भुवनाध्वा)

ईरितो भुवनाध्वेति भुवनानि चतुर्दश || ११६ ||

(वर्णाध्वा)

अकारादिक्षकारान्ता वर्णाध्वा परिकीर्तितः |

(पदाध्वा)

विभक्त्यन्ता वर्णसङ्घाः पदाध्वेति प्रचक्षते || ११७ ||

(मन्त्राध्वा)

मन्त्राध्वा मन्त्रराशिस्तु षडध्वानः प्रकीर्तिताः || ११८ ||

----------------------------------------------

शैवामगेष्वपि त्रिपुरायास्तत्त्वे विशेषः �

	निवृत्याद्याः कलाः पञ्च ततो बिन्दुः कला पुनः |
	नादः शक्तिः सदापूर्वशिवश्च प्रकृतिर्विदुः ||

	आत्मविद्याशिवः पश्चाच्छिवो विद्या स्वयं पुनः |
	सर्वतत्त्वञ्च तत्वानि प्रोक्तानि त्रिपदात्मनः |
	तत्त्वाध्वा कथितो ह्येष तत्तदागमवेदिभिः || इति |

      मूले तु त्रिपुराया एव प्रकृतत्वात्त्रैपुराण्येव तत्त्वानि प्रदशितानि � निवृत्त्याद्या इत्यादिना 
| तत्रापि सप्तैव नामतो निर्दिष्टानि शारदोक्तानामपरेषामपि तत्त्वानामत्र ग्रहणमुन्नेयम् | 
अत्रेदमवधेयम् � प्रागुक्तेषु तत्वेषु च केचिज्जडाः स्वभावत एव मायिकत्वादशुद्धाः 
शिवशक्तिसदाशिवादीनान्तु स्वतो विशुद्धत्वेऽपि शरीरसम्पर्केण आणव-कार्मण-
मायिकमलत्रयवत्त्वादशुद्धत्वम् | आणवादिमलत्रयस्वरूपमुक्तं राघवभट्टेन-आणवो नाम 
सदाद्शिवस्य स्वस्यानवमर्शः,कार्मो नाम पुण्यपापवानहमिति प्रतीतिः, मायीयो 
नामाहङ्कारादावात्मबुद्धिरिति | एवञ्चाशुद्धानां तत्त्वानां शोधनेन शरीरात्मादीनां 
शुद्धिः सम्पद्यत इति तदर्थमध्वशोधनमावश्यकमिति संक्षेपः |
      
      ११६-११८ | ईरित इति | चतुर्दशभुवनानि भुवनाध्वेत्यर्थः | 
राघवभट्टधृतवायवीयसंहितायाम् �
      
      आधाराद्युन्मन्यन्तञ्च भुवनाध्वा प्रकीर्तितः |

इत्यनेन भुवनाध्वनः स्थानं निरूपितम् | व्यक्तमाह निर्वाणतन्त्रे दशमपटले �


(अध्वशोधनक्रमः)

अथ कूर्चेन शिष्यन्तु स्पृशन्नाज्यतिलैर्हुनेत् |
शोधयाम्यमुमध्वानममुष्याष्टाहुतीर्गुरुः |
स्वाहान्तं तारपूर्वन्तु क्रमेण पृथगध्वनः || ११९ ||

(शिष्यदेहे चैतन्ययुक्तिः)

शिष्यं विलोक्य चैतन्यं तस्य देहे नियोजयेत् || १२० ||

(पूर्णाहुतिदानपूर्विका पञ्चोपचारपूज)

ततः पूर्णाहुतिं दत्त्वा कुम्भे देवीं प्रपूजयेत् |
पञ्चोपचारैः संपूज्य प्रदद्याच्छत्रचामरम् || १२१ ||

----------------------------------------------

	पातालसप्तकं तत्र तत्रैव सप्तस्वर्गकम् |
	एवं क्रमात् सर्वदेहे भुवनानि चतुर्दश || इति |

अकारेति | अकारादिक्षकारान्ता मातृकावर्णा देहे तत्तत्स्थानस्थिता इत्यर्थः | विभक्त्यन्तेति | 
मन्त्रघटको वर्णसमूहो विभक्त्यन्त एव पदाध्वा | तदुक्तं 
राघवभट्टधृतवायवीयसंहितायाम् �

	अनेकभेदसंभिन्नः पदाध्वा पदसंहतिः |
	महामन्त्रोपमन्त्राणां वर्ततेऽवयवात्मना |
	प्रधानावयवत्वेन सोऽद्व्हाऽयं पदवाचकः | इति |

राघवभट्टस्तु वर्णसङ्घः सबिन्दुवर्णा इत्याह | मन्त्राध्वेति अ-क-च-ट-त-प-याः सप्त 
मन्त्रा ब्रह्मरन्ध्रे इति |

	११९ | अथाऽध्वशोधनक्रमाह � अथेति | कूर्चेन प्राक्परिभाषितेनेत्यर्थः | शोधयामीति 
| तथाच - ओं अमुष्य कलाध्वानं शोधयामि स्वाहेत्यष्टाहुतीर्जुहुयादित्यर्थः | 
विलयसृष्ट्यादिक्रमेण शोधनस्य क्रमस्तु आचार्यकुण्डे संशुद्धैरित्यादिना पूर्वमेव 
प्रदर्शितः |

	१२० | शिष्यमिति | व्यक्तमाह शारदायां पञ्चमपटले �

	विलोकयन् दिव्यदृष्ट्या तं शिशुं देशिकोत्तमः |
	आत्मस्थितं तच्चैतन्यं पुनः शिष्ये नियोजयेत् || इति |


(देव्यै कर्पूरादिदानम्)

ततः कर्पूरताम्बूलं देव्यै तस्यै निवेदयेत् || १२२ ||

(जपः)

अष्टोत्तरसहस्रन्तु जप्त्वा देव्यै समर्पयेत् || १२३ ||

(व्याहृतिभिर्देव्या होम आत्मसमर्पणादिकञ्च)

देव्या व्याहृतिभिर्हुत्वा शेषमन्यत् समापयेत् || १२४ ||

नेत्रमन्त्रेण शिष्यस्य नेत्रं वस्त्रेण बन्धयेत् |

(मन्त्रोपदेशाय शिष्यस्यानयनम्)

करे गृहीत्वा तं शिष्यं पूजास्थाने समानयेत् || १२५ ||

(पुष्पाञ्जलिदापनम्)

पुष्पाञ्जलिं तस्य करे दत्त्वा मूलं समुच्चरन् |
कलसे क्षेपयेन्मन्त्री देवताप्रीतिहेतवे || १२६ ||

(पुष्पपातेन शुभाशुभनिरूपणमशुभे तत्प्रतिकारश्च)

पश्चिमोत्तररुद्रेन्द्रे पुष्पपातः शुभो भवेत् |
अस्त्रमन्त्रेण जुहुयादशुभेऽष्तशतं गुरुः || १२७ ||

----------------------------------------------

	१२३ | अष्टोत्तरेति | अयं जपः स्वशक्तिरक्षार्थं विहितः | तदुक्तं राघवभट्टेन �

	अष्टोत्तरसहस्रं स्वशक्तिहानानवाप्तये जप्यात् | इति |

	राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रेऽपि �

	मन्त्रं दत्त्वा सहस्रं वै स्वसिद्ध्यै देशिको जपेत् | इति |

	१२५ | नेत्रमन्त्रेण वौषट् इत्यनेन |

	१२६ | पुष्पाञ्जलिमिति | दीक्षयिष्यमाणस्य शिष्यस्य तदानीं 
मन्त्राज्ञानान्मूलमन्त्रजपो गुरुणा कर्तव्यस्तदनुज्ञातेन शिष्येणामन्त्रकं पुष्पाञ्जलिर्देय 
इत्यर्थः |

	१२७ | पश्चिमेति | पश्चिमे उत्तरे ईशाने पूर्वे वा अञ्जलिपुष्पाणां पातः शुभकरः 


(नेत्रबन्धापनयनम्)

नेत्रबन्धं परित्यज्य कुशासने विशेच्छुचिः |

(पुष्पाञ्जलिदानानन्तरप्रक्रिया)

पुष्पाञ्जलित्रयं दत्त्वा पुनः संपूजयेद् गुरुः || १२८ ||

यथाविधिविधानेन हृदि देवीं समानयेत् || १२९ ||

कुशान्तरे शम्भुदेशे गर्गरीं नालसंयुताम् |
संस्थाप्य जलसंपूर्णां वस्त्रयुग्मेण वेष्टिताम् || १३० ||

तन्मध्ये निक्षिपेन्मन्त्री त्रिकटु त्रिफलां तथा |
भस्मदूर्वामृत्तिकाश्व करुपूरोचनान्तथा || १३१ ||

चन्दनं कुङ्कमञ्चैव चक्रराजं तथैव च |
अस्त्रमन्त्रेण संरक्ष्य धेनुयोन्यौ च दर्शयेत् || १३२ ||

(अस्त्रदेवतापूजादिप्रक्रिया)

सिंहसंस्थां महारौद्रीं खड्गखेटकधारिणीम् |
घोररूपां पश्चिमास्यां पूजयेदस्त्रदेवताम् || १३३ ||

तस्या उपरि मन्त्रज्ञो दशधा मूलमाजपेत् || १३४ ||

----------------------------------------------

वायुनैर्-ऋतयाम्याग्निषु पुष्पपातस्त्वशुभकर इत्यर्थः | एवमशुभे पुष्पपातेऽष्टशतं 
जुहुयात् | अष्टशतम् अष्टाधिकं शतमित्यर्थः | व्यक्तमाह राघवभट्टधृतपिङ्गलामते �

	पुष्पैरञ्जलिमापूर्य योगपीठे प्रदापयेत् |
	पश्चिमोत्तररुद्रेन्द्रे पुष्पपातः शुभोऽशुभे |
	अष्टोत्तरशतं शान्त्यै जुहुयादस्त्रमन्त्रतः || इति |

	१३० | कुशान्तर इति | शम्भुदेशे ईशानभागे |


अथवा शङ्खपात्रन्तु जलेनापूर्य साधकः |
वह्निसूर्यविधूनान्तु कलास्तत्र प्रपूजयेत् || १३५ ||

अथ मन्त्रं विनिक्षिप्य षडङ्गेनार्चयेत्ततः |
अस्त्रमन्त्रेण संपूज्य मूलञ्च दशधा जपेत् || १३६ ||

(यन्त्रे शिष्यस्योपवेशनम्)

ततः पद्मं लिखेद्वामे केशरेषु स्वराल्लि/खेत् |
युग्मयुग्मक्रमेणैव, कादिवर्णाल्लि/खेत्ततः || १३७ ||

सप्तपत्रे चाष्टमे च लक्षवर्णं लिखेत् सुधीः |
तन्मध्ये कर्णिकायान्तु शिष्यं संस्थापयेद् गुरुः || १३८ ||

(शिष्यशिरसि श्रीचक्रन्यासः)

षडध्वरूपं श्रीचक्रं तस्य मूर्ध्नि विचिन्तयेत् || १३९ ||

(शिष्यस्नपनम्)

शिष्यस्य मुखमावेष्ट्य वस्त्रेणोत्थाय गर्गरीम् |
मूलं पठन् नालमुक्तजलैः स्नायाच्च बालकम् || १४० ||

(शिष्याभिषेकः)

कुम्भमुद्धृत्य विधिवत्तन्मुखस्थान् सुरद्रुमान् |
मातुर्वर्णं विलोमेन जपन्मूर्द्ध्नि शिशोस्तरेत् || १४१ ||

----------------------------------------------

	१३७-१३८ | ततः पद्ममिति | मातृकायन्त्रोक्तपद्मानुरूपमिदं पद्मम् | प्रथमं 
वृत्तरूपा कर्णिका, ततो वृत्तं तत्संसक्तान्यष्टौ दलानि | प्रथमवृत्ताद्दलमूलेषु केशराणि, 
केशर्रेषु युगशः षोडश स्वराः, पूर्वादितः प्रादक्षिण्येन पञ्चसु दलेषु पञ्च वर्गाः, 
षष्ठे यरलवाश्चत्वारो वर्णाः सप्तमे शषसहाः, अष्टमे ल-क्षवर्णद्वयम् | इति 
पद्मनिर्माणक्रमः | तत्पद्मकर्णिकायां शिष्यमुपवेशयेत् |

	१४० | गर्गरीं गृहीत्वेत्यर्थः |

	१४१ | मातुरिति | विलोमेन मातुर्वर्णं जपन्निति क्षकारादकारान्तं 
मातृकावर्णमुच्चरन्नित्यर्थः |


ततस्तत्पल्लवेनैव घटस्थतार्थवारिणा |
मूलमन्त्रेण मन्त्रज्ञस्त्रिवारं प्रोक्षयेच्छिशुम् || १४२ ||

एवमेवाभिषेकेण भवेच्च देशिकाग्रणीः |
शुद्धेन वाससा गात्रं सम्मार्ज्यालङ्कृतो भवेत् || १४३ ||

(गुरोरनन्तरकरणीयम्)

स्ववामभागे तं शिष्यं शुद्धासने निवेशयेत् |
करे पुष्पफलं कृत्वा ब्रह्मरन्ध्रे फलं क्षिपेत् || १४४ ||

ततो ब्रह्म त्वमेवासि वाक्यमेवं वदेद् गुरुः |

(षट्चक्रविज्ञानोपदेशः)

पश्चात् षट्चक्रविज्ञानं शिष्याय प्रतिबोधयेत् || १४५ ||

(शिष्यदेहे ऋष्यादिन्यासः)

ऋष्यादिमातृकान्यासं तस्य देहे न्यसेद् गुरुः |

(तान्त्रिकाद्वैतोपदेशः)

शिवोक्ताद्वैतकाण्डन्तु शिष्यस्थाने प्रकाशयेत् || १४६ ||

(कौलदीक्षायां विशेषः)

यदि प्राणाधिकः शिष्यो भवेत् कौलक्रमे रतः |
तत्तन्मन्त्रैस्तत्त्वशुद्धिं कारयित्वा विधानतः || १४७ ||

(मन्त्रोपदेशः)

ततो बालामनुं दक्षे कर्णे वारत्रयं वदेत् |

----------------------------------------------

	१४५ | पश्चादिति | षट्चक्रविज्ञानन्तु षष्ठे प्रकाशे स्वयमेव वक्ष्यति |


(गण्डूषदानम्)

गण्डूषतीर्थं शिष्यस्य हस्ते दद्याद् यथाविधि || १४८ ||

आवयोः सफलञ्चास्तु वदेदेवं गुरूत्तमः |
विभावयंस्ततः सोऽहं गृह्णीयाच्छिष्यसत्तमः || १४९ ||

गण्डूषदाने शिष्यस्य विकल्पो यदि जायते |
न सिद्धिस्तस्य कुत्रापि श्रीविद्या च पराङ्मुखी || १५० ||

(पुनर्मूलदेवतार्चा)

ततो भूमौ लिखित्वा तु विद्यां पुष्पादिभिर्यजेत् || १५१ ||

(गुरोरनन्तरकरणीयम्)

दक्षिणं चरणाम्भोजं शिष्यमूर्ध्नि निवेश्य च |
शिष्याय दर्शयेद् विद्यां तज्जपेत् साधकोत्तमः || १५२ ||

यदि स्यान्महती प्रीतिः शिष्यस्य प्राणदस्य च |
तदोच्चारणमात्रेण दक्षकर्णे जपेत् पराम् ||
श्रीविद्यां ब्रह्मरूपान्तु सुखमोक्षप्रदायिनीम् || १५३ ||

ऋषिच्छन्दोदेवतानां विभागञ्च प्रकाशयेत् |
ततो मन्त्ररहस्यन्तु सच्छिष्याय प्रबोधयेत् || १५४ ||

----------------------------------------------

	१४८ | गण्डुषेति | दद्याद् विद्यां ततस्तस्मै विनीतायाम्बुपूर्वकम् | इति 
शारदातिलकपञ्चमपटलवचनव्याख्याने राघवभट्टेनाम्बुपूर्वकमिति ब्राह्मणविष्यमित्युक्तम् 
| एवञ्च गण्डूषतीर्थं जलमित्यर्थः | पूर्व कौलक्रमे रत इत्यभिधानात् कौलिकानां 
कारणगण्डूषदानमुक्तमिति प्रतिभाति | तच्च न दद्याद् ब्राह्मणो मद्यं महादेव्यै 
कदाचन इति वक्ष्यमाणत्वाद् ब्राह्मणेतरविषयम् | अत एव राघवभट्टेन अम्बुपूर्वकमिति 
ब्राह्मणविष्यमित्युक्तम् |

	१५४ | मन्त्ररहस्यं मन्त्रप्रकरणे वक्ष्यते |


(गुरुनामकल्पनक्रमः)

किमप्यङ्ग ततः शिष्यः स्पर्शयेच्छ्रीगुरोस्ततः |
तदङ्गे मातृकावर्णं कल्पयित्वा गुरूत्तमः || १५५ ||

द्व्यक्षरं त्र्यक्षरं वापि चतुरक्षरमेव वा |
आनन्दनाथशब्दानतं तस्य नाम प्रकल्पयेत् || १५६ ||

(गुरोः प्रदक्षिणादि)

ततः प्रदक्षिणीकृत्य गुरुं वारत्रयं शिशुः |
अष्टाङ्गनमनं कृत्वा स्वात्मानञ्च समर्पयेत् || १५७ ||

(दक्षिणादानम्)

ततश्च दक्षिणां दद्यात् संपूज्य गुरुपादुकाम् |
सर्वस्वं वा तदर्द्धं वा चतुर्थांशमथापि वा || १५८ ||

(गुरोरात्मविशोधनप्रकारः)

ततः स्वात्मविशुद्ध्यर्थं लक्षमेकं जपेद् गुरुः |
सहस्रं प्रजपेद् वापि देशिको विजितेन्द्रियः || १५९ ||

(दीक्षादिवसे गुरुशिष्ययोरुपवासनिषेधः)

मन्त्रं दत्त्वा गुरुश्चैव उपवासं चरेद् यदि |
मोहाद्वा कामतो वापि कृमिर्भवति नान्यथा || १६० ||

दीक्षां कृत्वा तु यो मन्त्री उपवासं चरेद् यदि |
तस्य देवः सदा रुष्टः शापं दत्त्वा व्रजेत् पुरम् || १६१ ||

----------------------------------------------

	१५७ | अष्टाङ्गप्रणामक्रममाह � बृहन्निलतन्त्रे द्वितीयपटले �

	पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा |
	मनसा वचसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरितः || इति |


(संक्षेपदीक्षा)

अथ दीक्षां प्रवक्ष्यामि संक्षिप्तां सिद्धिदायिनीम् |
यदैवेच्छा तदा दीक्षा गुरोराज्ञानुसारतः || १६२ ||

न तिथिर्न व्रतं होमो न स्नानं न जपक्रिया |
दीक्षायाः कारणं किन्तु स्वेछाप्राप्ते तु सद्गुरोः || १६३ ||

तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव |
विद्याबलं दैवबलं तदेव तदेव मासादिबलं यथार्थम् || १६४ ||

(ग्रहणादौ विशेषः)

अथवा ग्रहणे तीर्थे सिद्धक्षेत्रे शिवालये |
मन्त्रमात्रप्रकथनमुपदेशः स उच्यते || १६५ ||

इति श्रीपूर्णानन्दपरमहंसविरचिते श्रीतत्त्वचिन्तामणौ पञ्चमः प्रकाशः || ५ ||

----------------------------------------------

	१६३ | अत्र स्वेच्छाप्राप्तिस्तु सद्गुरोः इत्येवं पाठः समीचीन इति प्रतिभाति | 
स्वेच्छाप्राप्ते तु सद्गुरोः इति पाठे प्राप्ते इति भावक्तप्रत्ययेन सद्गुरोः स्वेच्छाप्राप्तौ दीक्षा 
प्रशस्तेति कथञ्चित् समाधेयम् |





###########   END OF FILE  #######